اسب کاسپین یا اسبچه خزر با قدمت بیش از پنج هزار سال که با نام‌های دیگری، چون اسبچه خزر و گیلِ اسب نیز شناخته شده است.
روستای کمدره از توابع بخش دشت سر آمل در مازندران خاستگاه اصلی اسب کاسپین یا اسبچه خزر است و این گونه جانوری پس از ثبت در فهرست آثار ملی کشور، در فهرست میرات ناملموس نیز به ثبت رسیده تا از این حیوان ارزشمند و کهن‌ترین نژاد اسب به عنوان بخشی از هویت تاریخی دیار علویان محافظت شود.
به گزارش ایرنا، اسب کاسپین یا اسبچه خزر با قدمت بیش از پنج هزار سال که با نام‌های دیگری، چون اسبچه خزر و گیلِ اسب نیز شناخته شده است از کهن‌ترین نژاد اسب‌ها در دنیا محسوب می‌شود و در تاریخ و فرهنگ مازندران نیز قدمتی به بلندای تاریخ دارد.
اثر اسب کاسپین به عنوان "اسب کاسپین، مهارت‌های سنتی، پرورش ونگهداری " که با شماره ۲۸۷۸ روز ۱۶ /۰۷/ ۱۴۰۲ در فهرست آثار ملی کشورمان به ثبت رسیده است. " خاستگاه اصلی آن در آمل است که نشان دهنده هویت بالای تاریخی، اصالت، ریشه و تاریخ این استان است.
اسب خزری یا کاسپین، همان‌طور که از نامش پیداست، به اکوسیستم مناطق شمالی ایران تعلق دارد. در سال ۱۳۹۰ در گوهر تپه مازندران گورستانی متعلق به سه هزار و ۴۰۰ سال قبل از میلاد کشف شد که در آن فسیل‌های اسب خزری وجود داشتند. همچنین کتیبه‌هایی در مناطق تخت جمشید وجود دارد که تصویر این اسب ایرانی را نشان می‌دهد. امپراتوری عظیم ایران در گذشته، به نیرو‌های حیوانی قوی برای حمل‌و نقل احتیاج داشته و از این اسب کمک می‌گرفته است.
تا سال ۱۳۴۵، اسب کاسپین فقط در ایران وجود داشت. سپس این حیوان زیبا به سایر مناطق جهان از جمله آمریکا و اروپا نیز راه یافت. در حال حاضر اسب خزری در مناطق شمالی ایران پراکنده است. این مناطق شامل نواحی شمال شرقی ایران از جمله ترکمن‌صحرا و مناطق شمال غربی مانند آستارا و تالش است. در گذشته به این نژاد اسبچه خزری نیز گفته می‌شد، اما امروزه ثابت شده که این نژاد یک اسب کامل است.
اسب خزری زیبا دارای بدنی متناسب است، اما مانند بسیاری از نژاد‌ها بدن پر و تنومندی ندارد. به همین خاطر به او اسبچه یا اسب مینیاتوری هم گفته می‌شود. البته مینیاتوری بودن این نژاد خیلی مشهود نیست و نمی‌توان به راحتی تفاوت بدنی آن را با سایر اسب‌ها تشخیص داد. اسب نژاد کاسپین دارای استخوان‌بندی محکم، سم بیضی و سفت، سر کوچک، چشمان درشت و برجسته، گوش‌های ایستاده و بافاصله و پیشانی محدب است.
پوست نژاد خزری بسیار براق، درخشان و نازک است و یال و دم ظریف، اما پرپشت و صاف دارد. اسب خزر به رنگ‌های سفید، سیاه، نیلی، خاکستری و قهوه‌ای تیره و روشن دیده می‌شود. از نظر ظاهری این اسب شباهت زیادی به نژاد‌های آخال تکه و عربی دارد. قد اسب بالغ به طور میانگین ۱۱۷ تا ۱۲۷ سانتی‌متر و وزن آن ۲۵۰ تا ۴۰۰ کیلوگرم است. طول عمر این اسب در صورت مراقبت و نگهداری صحیح به ۲۵ تا ۳۰ سال می‌رسد.
هوش و تمایل اسب خزری برای یادگیری مهارت‌های جدید، شگفتی هر انسانی را به همراه دارد. این نژاد به طور کلی رفتار دوستانه‌ای دارد و هم با تازه‌کار‌ها و هم با بچه‌ها به خوبی ارتباط برقرار می‌کند. راه رفتن اسب کاسپین بیشتر با نام شناور معروف است، زیرا بسیار باوقار و نرم حرکت می‌کند. آنها علاوه بر بدن عضلانی و قوی، بسیار چابک هستند و تحرک بالایی دارند. همین امر منجر به پرش‌های بلند و بدون نقص اسب خزری شده است. اسب‌های کاسپین مانند اجداد خود در ایران باستان عاشق کشیدن کالسکه و گاری هستند.
اسب کاسپین تا سال ۱۳۴۵ هجری شمسی فقط در ایران وجود داشت. در کشورمان حدود ۵۰۰ رأس اسب کاسپین شناسایی شده که ۸۰ درصد آنها در استان‌های مازندران و گیلان و بقیه در یزد، البرز، تهران و کرمان زیست می‌کنند، اما هم اکنون در دنیا بیش از ۲ هزار رأس از این گونه جانوری با جلوه گری در کشور‌های انگلستان، آمریکا، نیوزلند، نروژ، سوئد و استرالیا زیست می‌کنند.
"لوئیز فیروز" بانوی آمریکایی‌الاصل که به مدت بیش از چهار دهه به همراه همسرش نرسی فیروز به پرورش اسب در ایران پرداخت، همیشه به دنبال اسب‌های کوچک و مناسبی برای آموزش سوارکاری به فرزندان خود بود و در سفری در سال ۱۳۴۴ شمسی برابر با ۱۹۶۵ میلادی به سواحل جنوبی دریای خزر، نخستین بار اسبچه خزر یا همان اسب کاسپین را در یکی از روستا‌های دور افتاده آمل بصورت تصادفی در حالی که به یک گاری بزرگ بسته شده بود و کیسه‌های سیمان جابجا می‌کرد، دید و مورد شناسایی قرار داد و متوجه حضور تعدادی از بقایای این نژاد در آن منطقه شد.
لوئیز دو اسبچه خزر را از محلی‌ها خرید و در آن زمان از آمل به تهران آورد. بعد از مدتی آموزش به این اسب، تحت تاثیر رفتار و حرکات آن، همچنین از روی کنجکاوی در ارتباط این اسب‌ها با حجاری‌های تخت جمشید، تصمیم به تحقیق بر روی این نژاد گرفت.
لوئیز فیروز با فرستادن نمونه خون، استخوان و موی این اسب به اروپا به نتایج جالبی دست یافت؛ اسب کاسپین قدیمی‌ترین اسب خونگرم دنیاست؛ شواهد ژنتیکی، گرافیکی و استخوان شناسی و نقوش سنگی روی پلکان‌های تخت جمشید و مهر‌ها و مجسمه‌های بر جا مانده از آثار تمدن‌های باستانی همگی دال بر وجود اسب کاسپین از زمان‌های دور است.
اسب کاسپین به لحاظ ظاهری، تناسب اندام یک اسب بزرگ را دارد و برخلاف بسیاری از اسبچه‌ها که دارای دست و پای کوتاه و تنه درشت هستند، اسبی مینیاتوری محسوب می‌شود و شناخت آن از روی تصویر به‌راحتی امکانپذیر نیست. اسب کاسپین شباهت بسیار با اسب نژاد عرب دارد. این اسب دارای سری کوچک، چشم‌های درشت و برجسته، پیشانی کمی محدب و گوش‌های کوچک است. یال و دم پر پشت و زیبا، کمر کشیده و بدن باریک، استخوان‌بندی بسیار قوی و محکم از دیگر ویژگی‌های اسب کاسپین است.
نکته جالب توجه در باره اسب کاسپین اینست که این گونه جانوری به علت سم بسیار سفت و بیضی شکل نیاز به نعل‌بندی ندارد.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران در حاشیه آیین رونمایی از تابلوی ثبت اسب کاسپین در فهرست ناملموس میراث فرهنگی کشور در روستای کمدره از توابع بخش دشت سر آمل در گفتگو با خبرنگار ایرنا گفت: ثبت اسب کاسپین به عنوان اثر ناملموس ملی که خواستگاه آن شهرستان آمل است، نشان دهنده هویت بالای تاریخی، اصالت، ریشه و تاریخ این استان است.
حسین ایزدی با اشاره به اینکه از سال ۱۳۸۴ تاکنون حدود ۱۳۷ اثر فرهنگی و هویتی مازندران در فهرست میراث فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسیده است، افزود: ثبت اسب کاسپین به عنوان یکی از همین آثار بوده که براساس کنوانسیون بین المللی صیانت و حراست از میراث فرهنگی ومعنوی و اهمیت دادن به این نژاد از اسب در کشور ثبت شده است.
وی اظهار داشت: براساس کاوش‌های انجام شده درمنطقه " گوهرتپه بهشهر" و از بندرترکمن در استان گلستان تا تالش در استان گیلان، خواستگاه اصلی اسب کاسپین درشهرستان آمل بوده و با ثبت آن از این پس دارای ارزش و اهمیت بیشتری خواهد یافت.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران همچنین به مزیت‌های ثبت ملی اسب کاسپین اشاره کرد و گفت: با ملی شدن ثبت اسب کاسپین، از خطر انقراض این حیوان و نژاد با اصالت پیشگیری و همچنین در راستای حمایت ویژه و جدی‌تر برای تکثیر و هویت بخشی به نژاد اسب کاسپین با همکاری اداره کل منابع طبیعی با واگذاری اراضی مورد نیاز جنگلی اقدام خواهد شد.
ایزدی، رونق گردشگری ورزشی و جذب مسافران و گردشگر را از دیگر مزیت‌های به ثبت رسیدن اسب کاسپین با توجه به کارکرد‌های ویژه این حیوان درمازندران اعلام کرد و یادآورشد: انتظار است که اداره کل ورزش و جوانان و هیات سوارکاری مازندران در برگزاری منظم مسابقات ورزشی سوارکاری و جشنواره‌های اسب کاسپین اهتمام بیشتری در طول سال داشته باشند.
نماینده مردم آمل در مجلس شورای اسلامی گفت: شهرستان آمل، اصلی‌ترین خاستگاه اسب کاسپین در کشور محسوب می‌شود و نکوداشت ثبت ملی اسب کاسپین در میراث ناملوس میراث فرهنگی کشور به همین جهت بوده است.
رضاحاجی پور در آیین نکوداشت ثبت ملی اسب کاسپین که درسالن همایش‌های دانشگاه آزاد اسلامی واحد آیت الله آملی در آمل برگزار شد در سخنانی گفت: اسب کاسپین به لحاظ توانمندی و استقامت یکی از اسب‌های پایه در دنیا محسوب می‌شود و به همین خاطر طی سال‌های گذشته در حالی که در کشور ما بی توجهی کامل به این نژاد شده بود، در برخی کشور‌های اروپایی جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است.
وی ادامه داد: این در حالی است که متاسفانه در کشورمان آن طور که باید ویژگی و جایگاه این نژاد برای تولیدکنندگان آن آشکار نشده است و امیدواریم با حمایت فدراسیون سوارکاری، انجمن‌ها و کانون‌های مرتبط، گام‌های لازم و ارزنده‌ای برای رشد این نژاد که از دخایر ژنتیکی اسب ایرانی نیز محسوب می‌شود، برداشته شود.
نماینده مردم آمل در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه اسب کاسپین از قدیمی‌ترین نژاد اسب‌های دنیا بوده و به لحاظ اقتصادی نیز ارزشمند است، تصریح کرد: این نژاد علاوه بر ویژگی‌های ورزشی و سوارکاری، به لحاظ سرمایه گذاری می‌توان استفاده بهینه‌ای از آن کرد و در این راستا باید اقدامات ویژه‌ای برای جلوگیری از قاچاق این اسب نیز صورت گیرد.
حاجی پور با بیان این نکته که ما نمی‌توانیم معجزه کنیم، اما می‌توانیم کارگشایی در راستای حمایت از نژاد اسب کاسپین در منطقه را داشته باشیم، گفت: اسب کاسپین میراث ماندگار و ملی ما است که ریشه در تاریخ کهن این استان نیز دارد.
وی اضافه کرد: صرف اینکه هویت اسب کاسپین ثبت ملی شده است، همه چیز تمام نخواهد شد و در همین راستا باید کارگروهی تشکیل و مشکل این گونه جانوری ریشه‌ای بررسی شود.
این نماینده مجلس شورای اسلامی همچنین برگزاری آیین‌هایی فرهنگی و ورزشی که با همراهی اسب بوده و نیز جشنواره‌های فرهنگی و ورزشی درسطح شهرستان و استان را از اقدام‌های مهم اثرگذار در راستای احیا و هویت بخشی دوباره به اسب کاسپین ذکرکرد.
نائب رییس انجمن بین المللی حفاظت از اسب کاسپین ایران، از تشکیل کارگروهی برای تدوین پرونده ثبت اسب کاسپین در فهرست آثار میراث جهانی در یونسکو خبر داد.
محمد جواد دهقان در حاشیه آیین نکوداشت ثبت ملی اسب کاسپین به عنوان میراث ناملموس کشور که در روستای کمدره از توابع شهرستان آمل برگزار شد، گفت: امیدواریم با همکاری وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، انجمن بین المللی اسب کاسپین و با همکاری کمیسیون ملی یونسکو در ایران بتوانیم حداقل تا پایان امسال یا در نهایت تا نیمه نخست سال آینده پرونده اسب کاسپین برای ثبت جهانی تکمیل شود.
وی افزود: تکمیل پرونده ثبت جهانی اسب کاسپین و نیز ارائه آن به یونسکو به عنوان یک اولویت مهم در برنامه انجمن حفاظت از اسب کاسپین در سال جاری و پس از ثبت ملی آن در فهرست میراث فرهنگی و ناملموس کشور است.
دهقان که رییس انجمن حفاظت از اسب کاسپین ایران نیز است، با بیان اینکه خوشبختانه قدم نخست که ثبت ملی اسب کاسپین به عنوان میراث معنوی کشور بوده انجام شده است، گفت: با اطلاع رسانی عمومی از این اقدام خوب وزارت میراث فرهنگی در راستای احیا وپاسداشت هویت نژاد اسب کاسپین، جلسات کارگروه نیز برای پیگیری پرونده ثبت جهانی نیز بلافاصله تشکیل خواهد شد.
وی با اشاره به اینکه درحال حاضر ایران تنها کشوری هست که به دنبال ثبت جهانی اسب کاسپین دریونسکو است، تصریح کرد: هم دنیا می‌دانند که خواستگاه اصلی نژاد اسب کاسپین درایران و شمال کشور به خصوص شهرستان آمل است.
نائب رییس انجمن بین المللی حفاظت از اسب کاسپین ایران اضافه کرد: البته برخی کشور‌های همسایه نیز تلاش‌هایی دارند که هویت ایرانی اسب کاسپین را به نام خودشان تغییر ودریونسکو به ثبت برسانند.
دهقان اظهار کرد: تلاش ما در انجمن بین المللی حفاظت از اسب کاسپین ایران این هست که درقوانین وپرونده ارسالی به یونسکو، اطلاعاتی را گزارش واضافه خواهیم کرد که حتی کشور‌های دیگر هم نتوانند اسب‌ها را ازنظر ژنتیکی به نام خودشان ثبت کنند.
وی یادآورشد: لازمه این کار همراهی و همکاری نهاد‌های ملی در سطح کشور است که بتوانیم هرچه سریعتر با شناسایی دقیق‌تر آمار مربوط به تعداد و همچنین از نظرژنتیک اسب کاسپین، پرونده ثبت جهانی اسب کاسپین را تکمیل و ارسال کنیم.
اسب کاسپین یا با نام لاتین «Caspian horse»، اسب شاه، یا اسبچه خزری با قدمت بیش از پنج هزار سال به عنوان یکی از قدیمی‌ترین نژاد اسب‌های موجود در جهان محسوب می‌شود و پراکندگی فعلی آن از بهشهر مازندران در نزدیکی دشت ترکمن تا تالش در غرب گیلان است.
اسب‌های کاسپین به عنوان ذخیره ژنتیکی و میراث معنوی و فرهنگی کشور محسوب می‌شود و کاربرد‌های متعدد ورزشی، گردشگری، پرورشی و اصلاح نژاد دارد.
