هگمتانه که یکی از آثار ارزشمند و مهم ایران به شمار می‌آید، قدمتی بالغ بر ۳۰۰۰ سال دارد؛ قدمت هگمتانه به روایت هرودت، مورخ یونانی، به زمان مادها برمی‌گردد.
هگمتانه که یکی از آثار ارزشمند و مهم ایران به شمار می‌آید، قدمتی بالغ بر ۳ هزار سال دارد. این مجموعه عظیم و باشکوه به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهر‌های ایران شناخته می‌شود.
به گزارش کجارو، هگمتانه که یکی از آثار ارزشمند و مهم ایران به شمار می‌آید، قدمتی بالغ بر ۳۰۰۰ سال دارد. این مجموعه عظیم و باشکوه به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهر‌های ایران شناخته می‌شود و در تاریخ ۲۴ شهریور سال ۱۳۱۰ با شماره ۲۸ به ثبت ملی رسیده است. قدمت هگمتانه به روایت هرودت، مورخ یونانی، به زمان مادها برمی‌گردد که آن را به‌عنوان اولین پایتخت ایران‌زمین و مرکز حکومت خود انتخاب کردند و بعد‌ها به پایتخت تابستانی هخامنشیان و نیز اشکانیان و ساسانیان تبدیل شد.
اشیای زرین و سیمین متعلق به دوره هخامنشی، الواح زرین منتسب به آریارمنه و ارشام (اجداد داریوش) و جام‌های زرین و سیمین از جمله ریتون مشهور طلایی در این منطقه باستانی کشف شده‌اند. علاوه بر این، وجود جاذبه‌های دیگری همچون موزه هگمتانه و مجموعه کلیساها، هگمتانه را به یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری همدان تبدیل کرده‌اند.
آدرس: استان همدان، شهر همدان، انتهای خیابان اکباتان، میدان اکباتان، پایگاه ملی میراث فرهنگی و گردشگری هگمتانه
محوطه باستانی هگمتانه به‌صورت پشته‌ای بیضی‌شکل در دل بافت قدیمی شهر همدان در خیابان اکباتان قرار دارد. ضلع جنوبی و شرقی آن را مسیر رودخانه نظر بیک، بلوار هگمتانه و ۲۴ متری سرگذر محاط کرده است و جانب غربی آن به بازار شهر و بخش شمالی به بلوار الوند منتهی می‌شود.
از تهران تا همدان حدود ۳۲۰ کیلومتر راه در پیش دارید که تقریبا سه تا چهار ساعت طول می‌کشد. وقتی به همدان رسیدید، به میدان اصلی شهر یعنی میدان امام خمینی بروید. با رسیدن به خیابان اکباتان می‌توانید از مجموعه تاریخی تپه هگمتانه دیدن کنید.
شهر تاریخی هگمتانه به‌دلیل قرارگیری در دل تپه‌ای وسیع، به تپه هگمتانه معروف است. وسعت تپه مذکور که از آن به‌عنوان پهناورترین تپه باستانی ایران یاد می‌شود، به ۳۰ هکتار می‌رسد. این وسعت با توجه به احتساب قسمت‌هایی که در گذشته بخشی از تپه باستانی بوده‌اند، از ۳۵ هکتار تجاوز خواهد کرد. حدود ۱۰ هکتار از شهر باستانی هگمتانه در تملک شخصی قرار داشت که خوشبختانه در سال‌های ۱۳۴۷ و ۱۳۴۸ هجری شمسی خریداری و به هگمتانه الحاق شد.
شهر باستانی هگمتانه دارای معماری و نقشه بسیار منظم، شبکه آبرسانی عظیم، معابری از سنگ‌فرش و آجر‌های مربعی، حصاری طولانی و... بوده است و از همین رو بازدید از آن قطعا برای علاقه‌مندان به تاریخ این مرزوبوم ارزشمند خواهد بود. این شهر کهن، نخستین پایتخت ایران بود و به‌همراه آتن در یونان، رم در ایتالیا و شوش در خوزستان، از معدود شهر‌های باستانی جهان به شمار می‌رود که همچنان پابرجا مانده‌اند.
با توجه به آثار به‌جای‌مانده از ایران کهن به نظر می‌رسد شهر هگمتانه توسط اقوام آریایی ماد در قرن ۱۷ قبل از میلاد تاسیس شد و به‌عنوان پایتخت اولین امپراتوران و پادشاهان ایرانی مورد استفاده قرار گرفت. در واقع، نظرات متعددی در مورد این شهر تاریخی و ارزشمند وجود دارد؛ به‌طوری که برخی کارشناسان آن را مکانی متشکل از کاخ‌ها، عمارت‌ها و آثار برجای‌مانده از حکومت مادها و هخامنشیان می‌دانند. تعدادی از باستان‌شناسان نیز طبق موقعیت مکانی و استراتژیک شهر احتمال می‌دهند که اینجا حدودا ۱۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح اشغال شده است. البته شواهد تاریخی معتبری در اثبات این احتمال وجود ندارد.
هردوت، تاریخ‌نگار یونانی معتقد بود که مادها ۸۰۰ سال پیش از میلاد حضرت مسیح (ع) این شهر را به‌عنوان پایتخت خود انتخاب کردند. بر اساس توصیفات وی، این مجموعه شاهانه روی یک تپه واقع شده و دارای هفت دیوار متحدالمرکز بود که بخش درونی هر دیوار از دیوار بخش بیرونی ارتفاع بیشتری داشت.
برخی دیگر از کارشناسان و باستان‌شناسان معتقد هستند که احداث شهر هگمتانه به دستور جمشید پادشاه یا سمیرامیس افسانه‌ای صورت گرفته است. عده‌ای نیز ساخت و احداث آن را از به فرورتیش، سومین پادشاه سلسله ماد نسبت می‌دهند. طبق اطلاعات دانشنامه ایرانیکا، سلسله ماد توسط دیاکو تاسیس و هگمتانه به‌عنوان مرکز یا پایتخت آن انتخاب شد.
بررسی‌های تاریخی و باستان‌شناسی اذعان می‌کنند که هگمتانه و همدان یکی هستند؛ اما متاسفانه به‌دلیل کمبود آثار باقی‌مانده از دوران قبل از اسلام، کاوشگران اروپایی، مناطقی مانند تخت سلیمان، شوش و کنگاور را برای هگمتانه در نظر گرفته بودند. جالب اینکه در سکه‌های کشف‌شده از زمان حکومت ساسانیان، اهمتان به‌عنوان محل ضرب معرفی شده و اولین متونی که در آن نام مادها و مناطق مربوط به آنها ذکر شده، تقویم ۲۴ شارل مانزر سوم است. در این متون به قوم و سرزمینشان به نام مادای یا آمادای اشاره می‌شود.
پس از مادها، هگمتانه مرکزیت اول خود را نداشت؛ ولی به جهت قرارگیری در مسیر راه شاهی به‌عنوان پایتخت تابستانی هخامنشیان مورد توجه خاص بود و ازاین‌رو آن را آباد کردند. زمانی که داریوش سوم با اسکندر مواجه شد، هگمتانه به‌صورت ویرانه‌ای درآمده بود. داریوش سوم دستور داد تا در میانه شهر، کوشکی بزرگ بسازند. در این کوشک، ۳۰۰ مخفیگاه برای گنجینه‌ها و دارایی‌ها بر پا شد و برای آن هشت در آهنین ساختند.
طبق سنگ‌نوشته یونانی روی تندیس هرکول در بیستون که قدمت آن به سال ۱۴۸ پیش از میلاد می‌رسد، ظاهرا هگمتانه تا زمان پادشاهی مهرداد یکم، سقوط نکرده بود. آنتیوخوس هفتم در سال ۱۳۰ پیش از میلاد به قصد بازگردانی قدرت سلوکی به ایران احتمالا برای مدت کوتاهی در هگمتانه توقف می‌کند؛ چنانکه تیگران دوم نیز در سال بعد برای حمله به مهرداد دوم، مدتی در هگمتانه بود. اشکانیان نیز از هگمتانه به‌عنوان پایتخت تابستانی و ضرابخانه سلطنتی استفاده می‌کردند.
از نکات جالب و قابل‌توجه در مورد شهر هگمتانه، نام شهر است که در سنگ‌نوشته‌ای برجای‌مانده از بیستون متعلق به داریوش اول، نام‌های «همگمتان» به زبان فارسی باستان، «آک-م-د-ن» به زبان ایلامی و «آ-گ-م-ت-ن»به زبان اکدی برای آن ذکر شده است. در زبان‌های دیگر نیز برای شهر باستانی همدان نام‌های مختلفی وجود دارد که می‌توان به اکباتانا، اگباتانا در زبان یونانی، اکباتانا، اکباتانیس پارتیوروم در زبان لاتین، آحمت در زبان آرامی، آحمتن، همتن، اکبتن در زبان ارمنی و همدان در زبان فارسی میانه اشاره کرد. مفسران بر این عقیده‌اند که این واژه به‌معنای محل گردآمدن است که از کلمه «هنگمت» می‌آید. با توجه به‌معنای آن، احتمال گردهمایی گروهی مردم، آن هم پیش از تشکیل سلسله ماد دور از تصور نخواهد بود.
بهترین زمان بازدید از تپه هگمتانه در همدان، اواخر فصل بهار و فصل تابستان است. در اوایل بهار همچنان کمی سرما در شهر وجود دارد و به همین دلیل گردشگران کمتری به آن سفر می‌کنند. در فصل پاییز و زمستان نیز بارش برف و باران و هوای سرد بازدید از جا‌های دیدنی همدان را سخت می‌کند.
هگمتانه به‌صورت قصری وسیع، زیبا و با استحکام بسیار طراحی و در زمینی به وسعت ۳۵ هکتار ساخته شد. معماران این اثر تاریخی، آن را به‌صورت هفت قلعه متصل و تودرتو طراحی و احداث کردند. به نظر می‌رسد که ساختمان‌های مسکونی در مجاورت قلعه‌ها قرار داشتند. مورخان علت این امر را درخواست دیاکو مبنی بر نقل مکان قوم ماد از محل سکونت خود به مجاورت کاخ شاهی بیان کرده‌اند. هریک از قلعه‌های متصل به هم طبق کاربری خاصی احداث شدند؛ به‌طوری که قلعه هفتم یا آخرین قلعه درونی به‌عنوان کاخ پادشاه مورد استفاده بود. دیاکو به تقلید از رنگ‌آمیزی قصر‌های بابلی، دستور داد که کنگره‌های هر قلعه را به رنگی مخصوص درآورند.
از مورخی یونانی نوشته‌ای برجای مانده است که به چوب‌های مورد استفاده در ساخت کاخ اشاره کرده و قصر شاهی را پوشیده از طلا و نقره توصیف می‌کند. همچنین از کنده‌کاری‌ها و تزیینات زیبا و فراوانی که بر درها، رواق‌ها و ستون‌های این بخش از مجموعه هگمتانه به کار رفته است، با زبان تمجید سخن می‌گوید. او تاکید می‌کند که نمی‌توان بخش یا دیواری از قصر پادشاهی را بدون تزیین و ستون‌های فاقد طلا و جواهر یافت.
کاوش‌های باستان‌شناسی که از سال ۱۳۶۲ آغاز شد، نتایج درخشانی به‌همراه داشت. حاصل این کاوش‌ها در ۱۱ فصل توسط دکتر صراف شامل بقایای معماری خشتی گسترده‌ای می‌شد که به‌صورت بسیار زیرکانه و بر اساس اصول مهندسی و نقشه‌های از پیش طراحی‌شده در سطح وسیعی اجرا شده بود. این معماری خشتی از واحد‌های ساختمانی در ابعاد ۵٫۱۷ در ۵٫۱۷ متر تشکیل می‌شد که هر واحد دارای یک پیشخوان در مقابل ورودی تالار مرکزی و اتاق‌های جانبی و دو انبار کوچک در قسمت انتهایی بود.
این پلان شکل قرینه دارد و در حد فاصل دو سری از این واحد‌ها معبری به عرض ۳٫۵ متر به چشم می‌خورد؛ به‌نحوی که در پلان کلی مجموعه در هر ۳۵ متر یک کوچه یا معبر وجود دارد و بین آنها واحد‌های معماری قرار گرفته‌اند. بر اساس کاوش‌هایی که در قسمت‌های مختلف تپه هگمتانه همدان صورت گرفته، این نقشه به‌صورت یکسان در کل سطح تپه اجرا شده است.
این مجموعه معماری را حصار‌هایی محافظت می‌کردند که در فواصل ۹۰ متری، برج‌هایی مربع شکل از میان آنها قد برافراشته بودند. تاریخ احداث مجموعه معماری داخل حصار‌ها نمی‌تواند قدمتی قبل از دوره اشکانی داشته باشد و شاید بتوان گفت که روی آثار قدیمی‌تر ساخته شده‌اند؛ هرچند این موضوع صرفا به دست باستان‌شناسان و با کاوش‌های میدانی و علمی گسترده مشخص خواهد شد.
کاوش‌ها و حفاری‌ها، پرده از بقایای شبکه آبرسانی کاملا پیشرفته و منظمی بر داشته‌اند. طراحان این شبکه را به‌گونه‌ای احداث کرده بودند که در فاصله بین کانال‌های آب، راه‌های عبوری با عرضی بالغ بر ۳٫۵ متر قرار می‌گرفت. مسیر این راه‌های عبور از شمال شرق به جنوب غرب امتداد می‌یافت و کف آنها با آجر‌های مربعی شکل و کاملا یکسان پوشانده شده بود.
پیشینه حفاری‌های علمی هگمتانه به سال ۱۹۱۳ میلادی برمی‌گردد؛ زمانی که گروهی فرانسوی از طرف موزه لوور پاریس به سرپرستی شارل فوسی، کاوش‌هایی در تپه هگمتانه انجام داد؛ ولی نتایج این کاوش‌ها هیچ‌گاه منتشر نشد.
در طی ۱۰ فصل حفاری از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸ که حدود ۱۴،۰۰۰ متر مربع از بقایای شهر مورد کاوش قرار گرفت، یکی از کهن‌ترین دوره‌های تمدن بشری نمایان شد. کاوش‌های علمی سال ۱۳۶۲ تاکنون که به سرپرستی محمدرحیم صراف انجام شده، به شناسایی شهری بزرگ در دل تپه هگمتانه انجامیده است.
آثار ارزشمند و مهمی طی حفاری‌ها به دست آمده است که از آن جمله می‌توان به «لوح زرین ارشام» اشاره کرد. این لوح با طلای اصل ساخته شده است و ابعادی برابر با ۱۳ در ۸ سانتی‌متر دارد. نوشته‌ای به خط میخی متعلق به دوره حکومت هخامنشی بر این لوح حک شده است. متاسفانه این لوح در اختیار سازمان میراث فرهنگی کشور نیست و در مجموعه شخصی مارسل ویدال آمریکایی قرار دارد.
لوح آریارمنه قدیمی‌ترین اثر تاریخی اکتشافی در هگمتانه است که در موزه برلین آلمان نگهداری می‌شود. ابعاد این لوح ۱۲ در ۸ سانتی‌متر است و ۱۰ سطر با متن پارسی باستانی و به خط میخی دارد. این لوح متعلق به آریارمنه (آریارمن) پسر کوچک چیش‌پیش و نواده هخامنش (موسس سلسله هخامنشی) است که قسمتی از آن از بین رفته و ترجمه آن چنین است: آریامنه شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه پارس پسر چیش‌پیش شاه، نوه هخامنش. آریامنه شاه می‌گوید: این کشور پارس که من دارم و دارای اسب‌های خوب و مردان نیک است، اهورامزدا آن را به من عطا فرموده است. از مرحمت اهورامزدا من شاه این کشورم. آریامنه می‌گوید: اهورامزدا مرا یاری کرد.
لوح دیگری به نام داریوش دوم در هگمتانه وجود دارد که از جنس طلای اصل با ابعاد ۲۰٫۵ در ۱۸٫۵ سانتی‌متر است و خط نوشته‌هایی شامل ۲۳ سطر به‌صورت میخی بر آن حک شده‌اند. همچنین لوح دیگری با ۲۹ سطر به خط میخی از این شهر باستانی به دست آمده است که ابعاد آن به ۱۶٫۲ در ۱۳ سانتی‌متر می‌رسد. ظاهرا این دو لوح در گذشته در خارج از کشور بود و پس از پیگیری‌های سازمان میراث فرهنگی از مالک خریداری و به کشور بازگردانده شده است. اکنون هر دو لوح در موزه ایران باستان نگهداری می‌شوند.
جامی طلایی (ریتون سرشیر) و کاسه سیمین خشایار شاه از دوره هخامنشی از دیگر اشیای مکشوفه در هگمتانه هستند.
بشقاب یا جام نقره مربوط به دوره اردشیر یکم هخامنشی که قطر دهانه آن به ۷٫۲۶ سانتی‌متر می‌رسد، از دیگر اشیای مکشوفه هگمتانه همدان است. این بشقاب در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود. در لبه داخلی بشقاب به خط میخی یک سطر طولانی نوشته شده است: اردشیر شاه بزرگ، شاه کشورها پسر خشایار شاه، خشایار شاه پسر داریوش شاه هخامنشی، این جام سیمین را برای کاخ پادشاهی خود درست کرد.
پایه ستون سنگی متعلق به دوره حکومت اردشیر دوم، کتیبه‌ای مزین به خط میخی دارد که نشان می‌دهد این ستون مربوط به کاخ آپادانای اردشیر بزرگ، پسر داریوش، پادشاه هخامنشی است. این پایه ستون مربعی، اضلاعی به طول ۹۳ سانتی‌متر دارد و از سنگ یک تکه ساخته شده است. این اثر پیش از سال ۱۳۱۴ در تپه هگمتانه کشف شد و تا سال ۱۳۲۸ در اختیار اداره فرهنگ وقت (آموزش‌وپرورش) بود. سپس در اختیار موزه ایران باستان قرار گرفت و اکنون در این موزه نگهداری می‌شود.
ته‌ستون دیگری به نام اردشیر دوم هخامنشی با هفت سطر کتیبه به خط میخی در تپه هگمتانه همدان پیدا شده است. در کتیبه آن این متن به چشم می‌خورد: اردشیر شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، شاه این سرزمین، پسر داریوش شاه [که]داریوش پسر اردشیر شاه [و]اردشیر پسر خشایارشا [و]خشایارشا پسر داریوش شاه [و]داریوش پسر ویشتاسب هخامنشی [بودند]، این کاخ را به لطف اورمزد و ناهید و مهر ساختم. [باشد که]مرا از همه بدی‌ها حفظ فرمایند و آنچه من ساخته‌ام از گزند و آسیب محفوظ دارند.
موزه هگمتانه که در بخشی از مجموعه تاریخی تپه هگمتانه واقع شده است، بین سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۵ شمسی به‌عنوان مدرسه ۶ کلاسه ایجاد شد و در دهه ۱۳۵۰ با هدف برنامه‌های پژوهشی و باستان‌شناسی در اختیار مرکز باستان‌شناسی قرار گرفت.
پس از کشف آثار تاریخی، این مکان به‌عنوان مخزن نگهداری آثار درآمد و در سال ۱۳۷۲ به مناسبت برگزاری سمینار مدیران میراث فرهنگی، تیغه‌های کلاس‌ها حذف و ساختمان یک‌پارچه شد و تعمیرات جزئی در آن صورت گرفت. در حال حاضر این موزه با یک سالن اصلی، یک سرسرا و دو راهرو به نمایش ۲۰۰ شیء اختصاص دارد. زیربنای این موزه ۶۰۰ متر مربع است که علاوه بر بخش نمایشگاهی شامل کارگاه مرمت آثار، کارگاه طراحی فنی از اشیا و کارگاه عکاسی (عکسبرداری از اشیای مکشوفه) می‌شود.
به‌طور کلی، اشیای این موزه را می‌توان به دو بخش تاریخی و اسلامی تقسیم کرد که از طریق کاوش در تپه هگمتانه، خرید، اهدا یا توقیف به دست آمده‌اند.
بخش تاریخی: اشیای این بخش در داخل راهروی غربی و تالار هگمتانه و بخشی از سرسرا به نمایش درآمده‌اند و شامل ستون، ته‌ستون، شالی، ساقه و سرستون‌های سنگی و انواع خشت چهارگوش، کاسه و کوزه، انواع خمره‌های کوچک و بزرگ، انواع ظروف شیشه‌ای و مجسمه گلی، آبخوری، لیوان، تابوت سفالی و انواع سنگ‌های تزیینی می‌شوند که از هگمتانه، روستای شورین، دروازه شیرسنگی و دبیرستان ابن‌سینا کشف شده‌اند. مهر شیشه‌ای با نقش نیایشگر، انواع مهر تزیینی از جنس سنگ، استخوان، سرپیکان‌های مفرغی، پیکره‌های انسانی از جنس سفال و ستون کتیبه‌ای با خط میخی متعلق به دوره اردشیر دوم هخامنشی، دیگر اشیای این بخش را تشکیل می‌دهند. اشیای بخش تاریخی به دوره‌های هخامنشی، اشکانی و ساسانی و همچنین نیمه دوم هزاره اول قبل از میلاد تا نیمه اول بعد از میلاد مسیح تعلق دارند.
بخش اسلامی: این مجموعه که در راهروی شرقی و قسمتی از محوطه و سرسرا قرار دارد، شامل انواع ظروف سفالی مانند حوض آب‌نما، قوچ‌سنگ و ... می‌شود و به مناطقی مانند اسدآباد، فرسنج و برج قربان اختصاص دارند. از دیگر آثار این بخش می‌توان به در بزرگ چوبی (اروسی) متعلق به دوره معاصر، انواع سنگ قبر‌های دوره اسلامی مزین به خط کوفی، ثلث و نستعلیق، تابوت‌هایی از جنس سفال و سنگ متعلق به دوره اشکانی و اسلامی و انواع خمره‌های سفالی با طرح و اندازه‌های متفاوت جهت نگهداری آذوقه و مایعات اشاره کرد. اشیای این بخش متعلق به ادوار اسلامی اولیه (یک تا چهار هجری قمری)، میانه (چهار تا هفت هجری قمری) و متاخر (هفت تا ۱۰ هجری قمری) و همچنین قرون معاصر (۱۰ هجری قمری تاکنون) هستند.
دفتر موزه: این بخش در راهرو سمت چپ سالن مرکزی قرار دارد و مسئولان در این بخش پاسخگوی سوالات بازدیدکنندگان هستند.
کارگاه مرمت: این کارگاه که مجهز به لوازم بازسازی و مرمت آثار است، به هنگام کشف آثار جدید از حفاری‌های باستان‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کارگاه عکاسی: در این کارگاه که مجهز به لوازم عکاسی است، از اشیا مکشوفه عکسبرداری صورت می‌گیرد.
کتابخانه: کتابخانه محوطه تاریخی هگمتانه در بخش اداری آن قرار گرفته است. این کتابخانه با سه موضوع معماری، باستان‌شناسی و تاریخ پذیرای علاقه‌مندان و پژوهشگران است.
کلیسای گریگوری استپانوس
در زمان جنگ جهانی اول، ارامنه زیادی به شهر‌های غرب ایران سفر کردند که یکی از این شهرها، همدان بود. این عده که تعداد آنها ۳۰۰ نفر تخمین زده می‌شود، به احتمال زیاد در زمان جنگ‌های شاه عباس اول با دولت عثمانی برای بازپس‌گیری اراضی اشغال شده از جمله ارمنستان، به همدان مهاجرت کردند. آنها برای عبادت و اجتماع عمومی، کلیسای گریگوری استپانوس را در شرق هگمتانه ساختند. استپان اولین شهید مسیحیان بود و از او با عنوان استپان مقدس یا استپانوس مقدس نیز یاد می‌کنند.
این کلیسا که از آثار ملی ایران به شمار می‌رود، در سال ۱۹۳۲ میلادی بازسازی شده است. بنای کلیسا دو بخش اصلی دارد: سالن اصلی و کتابخانه. نمای داخلی کلیسا آجری و نمای بیرونی آن از خشت است و طاق‌نما‌هایی با قوس هلالی دارد. برج ناقوس این کلیسا با بهره‌گیری از سبک گنبد‌های رک، به‌شکل مدور خودنمایی می‌کند. نور کلیسا از طریق ۱۲ پنجره مشبک با قوس جناغی تامین می‌شود که به‌طور قرینه در اضلاع شمالی و جنوبی نصب شده‌اند.
این کلیسا دارای فضای ورودی چندوجهی، ناقوس، چهار ستون سنگی، تالار اصلی جهت گردهمایی ارامنه، سکو و محراب، اتاق اعتراف و اتاقی جهت اجرای مراسم مذهبی است. در داخل آن نیز سنگ‌قبر‌های شخصیت‌های بزرگ مذهبی دیده می‌شود که به رسم یادبود در دیوار‌های تالار نصب شده‌اند.
در سال ۱۸۸۵ میلادی ساخت کلیسای آنجیلی استپانوس همدان (کلیسای حضرت مریم) توسط سه نفر از اعضای شورای کلیسا با اخذ مجوز از ناصرالدین شاه و کمک‌های مالی او و مردم آغاز و در سال ۱۸۸۶ تکمیل شد. در روز افتتاحیه کلیسا، ناصرالملک شهردار وقت همدان و برادر ناصرالدین شاه نیز در مراسم شرکت داشت. این کلیسا پس از ۱۰۰ سال خدمت به مسیحیان همدان به‌علت مهاجرت ارامنه تعطیل و به موزه تبدیل شد. کلیسای ارامنه انجیلی در تاریخ سه اسفند ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۲۳۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
با مساحت ۳۰۰ متر مربع، کلیسای ارامنه انجیلی از دو قسمت تشکیل شده که قسمت اول نسبتا جدیدتر است. این قسمت دو طبقه دارد و از بالکنی با دو ستون چوبی، فضای پیش ورودی، دو اتاق جانبی در طبقه همکف، پلکانی با ۱۲ پله و سالنی جهت اجرای امور دینی و سرود‌های مذهبی تشکیل می‌شود. قسمت قدیمی‌تر که فضای اصلی کلیسا را در بر می‌گیرد، سالنی با چهار ستون آجری مدور و دیوار‌های باربر با ۹ چشمه طاق است. محرابی با طاق جناقی در انتهای سالن روی سکوی دو پله‌ای وجود دارد. نور داخلی کلیسا به‌وسیله سه پنجره از ضلع شرقی تامین می‌شود.
از افراد مهمی که در کلیسای استپانوس مقدس آنجیلی دفن شده‌اند، می‌توان به هارتون پطروسیان از بنیانگذاران کلیسا، مگردیچ خان زهرابیان از نظامیان برجسته دوره قاجار، کاراپت خان زهرابیان و هوهانس ناهاپتیانس از روحانیون برجسته آنجیلی اشاره کرد.
خانه کشیش گریگوری هگمتانه یکی از آثار تاریخی همدان است که در ضلع شرقی کلیسای ارامنه قرار دارد. این خانه ۱۰۰ متری، دو طبقه دارد و نور آن از پنج پنجره چوبی نیم‌هلال تامین می‌شود. از این بنا که عمده مصالح آن خشت بوده، تنها قسمت جنوب شرقی باقی مانده است.
مدرسه نور در سال ۱۹۴۱ بر اثر آتش‌سوزی تخریب و سال بعد توسط مهندس نشان لئونیان تجدید بنا شد. به‌علت مهاجرت ارامنه در سال ۱۹۴۶ میلادی به ارمنستان و کمبود امکانات زندگی، فعالیت مدرسه نور در سال ۱۹۵۸ متوقف شد. مدرسه نور پلانی مستطیلی با ۶ ستون سنگی دارد و شامل هفت کلاس در یک طبقه می‌شود.
گورستان قدیمی در بخش شرقی کلیسای پروتستان قرار دارد و از تعدادی سنگ قبر با خطوط برجسته تشکیل می‌شود. همچنین، تعدادی سنگ قبر از جنس مرمر و با مشخصات متوفی به خط آشوری نیز به این منطقه انتقال یافته است.
