واقعیت سامانه سودانی بر بارش‌های ایران چقدر روشن است؟

سامانه‌های متعددی بر رفتار زمانی و مکانی و میزان بارش در پهنه جغرافیایی ایران حاکم هستند. بر اساس داده‌های مختلف در بازه زمانی مختلف رفتار این نوع از سامانه‌ها به طور مجزا و یا درهم تنیده یک کنش در بارش ایجاد می‌کند.

به گزارش فارس، بارندگی در ایران به دلیل شرایط آب و هوایی خشک و نیمه خشک آن نقش تعیین کننده‌ای دارد. این بارش برای جنبه‌های مختلف اکوسیستم، اقتصاد، کشاورزی و رفاه عمومی کشور از اهمیت بالایی برخوردار است. سال آبی از ابتدای فصل پاییز شروع می‌شود و انتهای فصل تابستان سال شمسی بعد تمام می‌شود. از دیرباز پیشه غالب ایرانیان کشاورزی یا شغل‌های وابسته به آن بوده است. بر اساس داده‌ها سطح نیمی از کشت‌ها دیم است.

سامانه کم فشار سودانی یکی از سامانه‌های بارش زایی است که در برخی از مناطق ایران تاثیر مستقیم دارد. بارش در جغرافیای ایران دغدغه‌ای همواره میان مردم و حاکمان بوده است. معیشت و ترس از گرسنگی و حفظ بقا عواملی است که کشاورزی را در طولانی مدت با ارجعیت و تمایز در کانون توجه معطوف می‌ساخت. در بازه‌های زمانی مختلف سامانه‌های متعددی در ایران تاثیرگذار هستند از جمله سامانه‌های: سودانی، مدیترانه‌ای، سیبری، موسمی شبه قاره هند، مهاجر اروپایی، مونسون و ال‌نینو که می‌تواند شرایط ترسالی و خشکسالی بر ایران حاکم کنند.

با توجه به خشکی اقلیم ایران، بارندگی برای حفظ پایداری محیط زیست، رونق اقتصادی و رفاه هم وطنان کاملا حیاتی است. مدیریت موثر آب، حفاظت و شیوه‌های کشاورزی پایدار برای به حداکثر رساندن مزایای بارندگی در کشور بسیار مهم است. بارندگی، مهم‌ترین متغیری است که تغییرات آن به‌طور مستقیم در رطوبت خاک، جریان‌های سطحی، آب‌های زیرزمینی بازتاب می‌یابد. این متغیر‌ها ارتباط مستقیمی با سامانه‌های بارشی ورودی به ایران و همچنین منابع رطوبتی که رطوبت را به درون سامانه‌ها تزریق می‌کند، دارد. یکی از سامانه‌های مؤثر سرد سال بر روی کشور ایران، سامانه کم فشار سودانی است که در برخی منابع به نام موج سودانی آمده است. این سامانه یکی از عناصر سازنده گردش عمومی جو در نواحی جنوب غربی دریای سرخ، بین سودان و اتیوپی است که در بیشتر ایام سال بر روی غرب اتیوپی و کشور سودان تشکیل‌می‌شود.

وجود این سامانه از آغاز اکتبر تا پایان می‌بر روی منطقه مزبور ثابت باقی می‌ماند و با جریان‌های شرقی به‌ویژه در لایه‌های پایین ورد سپهر از روی خلیج عدن و یا از نواحی شرق سومالی، هوای گرم و مرطوب خلیج عدن و غرب اقیانوس هند را به‌سوی مرکز کم فشار سودانی انتقال می‌دهد. این کم فشار در طی ماه‌های مزبور دارای شرایط گرمایی بوده و به‌صورت زبانه کم فشاری بین پرفشار مستقر بر روی شمال افریقا و پرفشار مستقر بر روی شبه‌جزیره عربستان به وجود می‌آید.

فعال شدن این سامانه ارتباط مستقیمی با ناوه شرق مدیترانه داشته و با توجه به دامنه آن، کم فشار مزبور می‌تواند به‌صورت یک نامه برگشتی از دریای سرخ و یا به‌صورت موج کم فشار دینامیکی در آمده و با یک حرکت مورب به‌سوی نواحی جنوب‌غربی تا جنوب- شرقی ایران انتقال یابد؛ بنابراین با آنچه که در بالا شرح داده شد، فعال شدن این سامانه از حالت ترمودینامیک به دینامیک و حرکت آن به‌سوی نواحی شمال یا شمال شرقی و تغذیه مناسب رطوبت به درون این سامانه سبب ایجاد بارش در نواحی نیمه جنوبی ایران می‌شود.

بررسی انجام شده روی ۲۰۰ سامانه سودانی در یک دوره آماری ۲۰ ساله (۱۹۶۹-۱۹۸۹) نشان داد که سامانه‌های سودانی با توجه به الگو‌های سینوپتیک از پنج راه عمده وارد ایران شده و باعث ایجاد بارندگی می‌شوند. دو مسیر اول به‌صورت ادغام شده با چرخنده‌ای مدیترانه‌ای و سه مسیر دیگر به‌صورت مستقل وارد کشور می‌شوند. در مسیر اول سامانه‌های سودانی با سامانه‌ی مدیترانه‌ای بر روی قبرس و شرق مدیترانه ادغام شده و از سمت غرب حرکت می‌کنند. در مسیر دوم سامانه‌های سودانی و مدیترانه‌ای بر روی عراق با هم ادغام شده و از سمت غرب و جنوب غرب ایران را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. در سه مسیر باقیمانده که سامانه‌های سودانی به‌صورت مستقل عمل می‌کنند، در مسیر الف. سامانه‌های سودانی از سمت شمال عربستان، کویت و خوزستان وارد ایران می‌شوند. در مسیر ب. سامانه‌ها از طریق شمال عربستان و استان بوشهر ایران را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. در مسیر ج. سامانه‌های سودانی از طریق مرکز عربستان و استان هرمزگان وارد کشور می‌شوند.

کارشناسان معتقدند که نقش سامانه باران زای سودانی در بارش‌های نیمه جنوبی و یا حتی نیمه شمالی ایران، مهم و قابل توجه است. از این رو که خشک‌سالی و ترسالی نیمه جنوبی ایران بیشتر متوجه این سامانه بوده و مدل‌های خشک‌سالی و ترسالی را مشخص می‌کند. بارش‌های برآمده از این سامانه نه‌تن‌ها در ایران، بلکه در نواحی شرقی مدیترانه و حتی ترکیه تاثیرگذار است و مطالعات متعددی در خارج از کشور و داخل، بر روی این سامانه انجام شده‌است. رفتار سامانه‌ی سودانی با توجه به تداخل با سامانه‌های دیگر رفتار متفاوت نشان خواهد داد که الزاما نمی‌توان اذعان کرد که سامانه سودانی بارش زا یا رفتار دیگر انجام خواهد داد.