مادها قومی آریایی نژاد بودند که در آغاز قرن هفتم تا پایان قرن هشتم پیش از میلاد دولت ماد را تاسیس کردند.
سرزمین مادها به دو قسمت تقسیم شده بود، در آغاز ماد بزرگ نواحی مرکزی و غربی ایران تا حدود کردستان و کوه‌های زاگرس را در برداشت. در قسمت دوم ماد کوچک آذربایجان را در برداشت همچنین نام قوم ماد و کشور ایشان مکرر در کتیبه‌های آشوری آمده است.
به گزارش بیتوته، حاکمان این قوم در اوایل کار دست نشانده‌ی دولت بزرگ آشور بودند و به پادشاهان آن باج می‌دادند. پایتخت این قوم در گذشته هگمتانه نام داشت که بعد‌ها به اکباتان تغییر نام داد.
قوم مادها در کوه‌هایی که به عنوان جایگاه خود در ایران انتخاب کرده بودند مس، آهن، سرب، سیم و زر، سنگ مرمر و سنگ‌های گرانبها بدست می‌آوردند و، چون زندگی ساده‌ای داشتند به کشاورزی بر دشت‌ها و دامنه تپه‌های منزل گاه خود مشغول بودند.
دیاکو: بنیانگذار حکومت مادها دیاکو بود که هگمتانه را به عنوان پایتخت خود انتخاب کرد. وی در آغاز مردی دهقان بود و، چون رفتار و کرداری نیک داشت و به عدالت در میان مردمان رفتار می‌کرد، مردم او را به پادشاهی برگزیدند. وی همدان را به پایتختی خود اختیار کرد و در آن بر روی تپه‌ی هفت قلعه‌ی تو در تو ساخت و هر یک را به رنگ مخصوصی درآورد.
دیاکو پنجاه سال بر قوم خود حکومت کرد و در این مدت به متحد ساختن طایفه‌ها پراکنده‌ی مادی پرداخت همچنین آشوری‌ها بر ایران تسلط داشتند و از اتحاد اقوام ایرانی ناراضی بودند، سپس دیاکو را از حکومت برداشتند و او را به شام تبعید کردند و مدت سلطنت او ۵۳ سال بود. (۷۰۸ تا۶۵۵ قبل از میلاد).
فرورتیش: دومین پادشاه ماد که به مدت ۲۲ سال حکومت کرد و با آنکه سرنوشت اسارت پدرش را دیده بود، اما راه او را ادامه داد و با آشوریان جنگید، اما شکست خورد. او قوم مادها را متحد کرد و از آن‌ها کشوری مستقل ساخت.
هووخشتره: سومین و قدرتمندترین پادشاه مادها و اولین پادشاه در دوران باستان بود. این پادشاه ۴۰ سال حکومت کرد و یک سلطنت سراسری را در ایران به وجود آورد. ایران را به یک قدرت مهم جهانی رساند به طوری که می‌توانیم او را بنیانگذار واقعی دولت ماد و معمار امپراتوری ایرانیان باستان نام گذاری کنیم.
ایشتوویگو: آخرین پادشاه ماد که از سال ۵۸۵ تا ۵۵۰ قبل از میلاد فرمانروایی کرد. پس از سقوط هگمتانه استقلال ماد از بین رفت.
از پادشاهان ماد تاکنون هیچ گونه نوشته و کتیبه‌ای یافت نشده است، ولی آنچه محققان می‌گویند این است که زبان مادی زبان شمال ایران بوده و با زبان ایرانیان دوره‌ی بعد که پارسی باستان یا زبان جنوب ایران باشد، تفاوت زیادی نداشته است.
زبان مادها که بخش بزرگی از ایران را تا حدود خراسان را در دست داشته اند با زبان پارسی هخامنشی تفاوتی زیادی داشته و هر موقع داریوش و دیگر پادشاهان هخامنشی در کتیبه‌های خود که آن‌ها را به سه زبان پارسی باستان، آشوری و عیلامی می‌نوشتند زبان مادی را هم اضافه می‌کردند تا بخش بزرگی از کشور ایران از فهم آن نوشته‌ها با خبر باشد و اختلافی که در میان زبان مادی و پارسی بوده فقط اختلاف لهجه است.
مجموعه لشکرکشی‌های آشور به سرزمین ماد در قرن هشتم پیش از میلاد بود که نتوانست قدرت مادها را بشکند و بیشتر حملات غارتگرانه بود. دولت ماننا از گذشته جزیی از سازمان‌های حکومتی لولوبیان - گوتیان بودند و دولت ماننا در قرن هفتم قبل میلاد جزیی از دولت بزرگ ماد به شمار می‌رفت.
آخرین لشکرکشی آشور به مادها در سال ۷۰۲ پیش از میلاد بود که خطر حمله از غرب به‌وسیله دولت زورمند آشور، نیاز به تشکیل یک دولت متمرکز را برای مادها که جدیدترین مهاجران به زاگرس بوده‌اند وجود آورد.
از دین مادها نیز اطلاع درستی در دست نیست، ولی از تصویر برجسته‌ای که در «قیزقاپان» از دوره ماد یافت شده است نشان دهنده این می‌باشد که پادشاه و روحانی در دو طرف مشعل آتش هستند که نشان می‌دهد که مادها هم میتراپرست بوده‌اند و اگر گفته تاریخ نویسان درست باشد ماد‌های زرتشت از کنار دریاچه «چیچست» برخاسته اند و این قوم نیز به دو نیروی اهورامزدا و اهریمن عقیده داشتند.
در زمان مادها یا بسیار پیش از آن‌ها زردشت از میان ایرانیان برخاست و به دین و آئین کهنی که از زمان‌های پیش میان این قوم معمول بود انتقاد کرد و راه و روشی نو در پرستش خداوند بنیاد کرد. این دین خاص ایرانیان بود و تا بعد اسلام در سراسر ایران رواج پیدا کرد.
تمدن ماد در زیر بنای شهرنشینی نقش پر رنگی داشت. اینکه پارسی‌ها، به جای لوح گلی از کاغذ پوستی و قلم برای نوشتن استفاده می‌کردند و در ساختن ساختمان‌ها ستون‌های فراوان به کار می‌بردند همه این‌ها را مدیون مادها بودند همچنین بسیاری از قوانین اخلاقی پارسی‌ها و مذهبشان هم تقلیدی از قوم مادها بود. معماری دوره مادها بعد‌ها زمینه ساز این شد بنا‌های درخشانی مانند تخت جمشید ساخته شدند.
با شکستی که کوروش بزرگ بر ایشتوویگو واپسین پادشاه ماد وارد ساخت شاهنشاهی ماد منحل شد. شاهنشاهی بزرگ ماد دورانی طولانی (۷۲۸-۵۵۰ پ. م.) را داشت و جای خود را به شاهنشاهی هخامنشی سپرد، که چیزی جز تداوم دولت و تمدن ماد با همان اقوام نبود.
_ گنجینه سقز
_ مقابر صخره‌ای
_ کاخ دیاکو در هگمتانه
_ شیر سنگی همدان
لباس ساکنان ماد شرقی پیراهنی گشاد با آستین‌های بلند و شلواری گشاد و چین دار یا روپوش کوتاه از پارچهٔ رنگارنگ از پشم بود. در انتهای هزارهٔ دوم پیش از میلاد، ایرانیان مهاجر که در اوراسیا، جایی که آب و هوای متغیری داشت و زندگی به ویژه در جنگ‌ها به استفاده از اسب وابسته بود، لباسی با خود به درون ایران آوردند که این لباس شامل کلاهی بلند، نیم‌تنه و شلوار چرمی تنگ و چسبان، بالاپوشی آستین‌بلند و چکمه بود.
ایرانی‌ها پیراهن چین‌دار را پذیرفتند و آن را تغییراتی دادند مانند سربند و کلاه شیاردار بلندی اضافه کردند و از این رو گاهی اوقات پژوهشگران این سبک را «جامهٔ پارسی» یا لباس برگرفته از آسیای میانه را «جامهٔ مادی» می‌نامند.
