۳۷ میلیون ایرانی در ۱۴۰۲، کم بارشی را تجربه کرده‌اند

مهدی زارع در اعتماد نوشت: «طی زمستان سال جاری بی‌هنجاری دمایی شدیدی را تجربه کرده‌ایم. این وضعیت در دی ماه نیز حاکم بود. طی بهمن ماه کشور به طور متوسط ۳۶ میلی‌متر بارش دریافت کرد که از مقدار بلندمدت دو درصد کمتر بود، بنابراین بارش تقریبا در شرایط نرمال ثبت شد. از ابتدای سال آبی جاری تا پایان بهمن ماه ۷۹.۵ میلی‌متر به طور متوسط بارندگی ثبت شد، این درحالی است که میانگین نرمال آن ۱۲۷ میلی‌متر است، بنابراین ۳۸درصد نسبت به وضعیت نرمال کم‌بارشی داشته‌ایم. کمترین بارندگی در استان‌های واقع در مرکز، جنوب و شرق کشور ثبت شده است، هرمزگان ۷۵درصد، سیستان و بلوچستان ۶۷درصد، فارس ۶۳درصد، یزد ۵۳درصد، قزوین ۳۸درصد، خراسان‌رضوی ۳۶درصد، تهران و البرز ۳۳درصد، لرستان ۳۲درصد و مرکزی ۲۷درصد نسبت به نرمال بارش کمتر دریافت کردند.» برآورد می‌شود که در استان‌های یادشده ۳۷ میلیون نفر از جمعیت حدود ۸۷ میلیون نفری سال ۱۴۰۲ ایران در آن زندگی می‌کنند. به زبان دیگر حدود ۴۲ درصد جمعیت ما در مناطقی از کشور زندگی می‌کنند که کم‌بارشی از ۴۰ تا ۷۵ درصد تجربه می‌کنند.

ترک‌خوردگی خاک ناشی از خشکسالی با ظهور تغییرات اقلیمی موجب نگرانی زیادی است. فرآیند ترک‌خوردگی سرعت تبخیر آب منفذی را تسریع می‌کند، ظرفیت نگهداری آب را کاهش می‌دهد و خواص هیدرولیکی-مکانیکی خاک را کاهش می‌دهد. اصطکاک پایه و ضخامت لایه دو جنبه مهم هستند که بر ترک‌خوردگی زیرسطحی اثر می‌گذارند. ضمنا ضخامت لایه خاک نقش کلیدی در کنترل رفتار ترک‌خوردگی خاک دارد. وجود سطح زیرین ناهموار باعث شروع و انتشار ترک‌های خشک شدن در هر دو سطح بالا و پایین می‌شود.

به دلیل وجود این ترک‌ها، اقلیم خشکسالی می‌تواند اثرات منفی بیشتری بر سطح زمین و ساختار خاک داشته باشد. نادیده گرفتن ترک‌های زیرسطحی ممکن است به طور قابل‌توجهی اثر‌های منفی ترک بر رفتار‌های هیدرولیکی و مکانیکی خاک مانند نفوذ و استحکام را دست‌کم بگیرد. مواد آلی هم بر خواص شیمیایی و فیزیکی خاک و هم بر سلامت کلی آن اثر می‌گذارد. خواص متاثر از مواد آلی عبارتند از: ساختار خاک. ظرفیت نگهداری رطوبت؛ تنوع و فعالیت موجودات خاک، چه آن‌هایی که برای تولید محصول مفید و مضر هستند و در دسترس بودن مواد مغذی همچنین بر اثرات اصلاح‌کننده‌های شیمیایی، کودها، آفت‌کش‌ها و علف‌کش‌ها اثر می‌گذارد. براساس نتایج آمارگیری زراعت در سال آبی ۹۷-۱۳۹۶ از مرکز آمار ایران همه ۳۱ استان کشور، در تولید محصولات زراعی سهیم هستند، اراضی زراعی مجموعا ۱۵.۵ میلیون هکتار بوده که ۶.۲ میلیون هکتار آن (۴۰%) زیر کشت آبی و ۹.۳ میلیون هکتار آن (۶۰%) زیر کشت دیم قرار داشته است.

زمین‌های دیم نه تنها به دلیل نامنظم یا ناکافی بودن بارندگی، بلکه به این دلیل که نسبت‌های قابل‌توجهی از بارندگی، تا ۴۰ درصد، ممکن است به عنوان رواناب ناپدید شوند، ممکن است بازده محصول پایینی داشته باشند. این استفاده ضعیف از بارندگی تا حدی نتیجه پدیده‌های طبیعی (تسکین، شیب، شدت بارندگی)، بلکه ناشی از شیوه‌های ناکافی مدیریت زمین (یعنی سوزاندن بقایای گیاهی، خاک‌ورزی بیش از حد، حذف پرچین‌ها) است که سطح مواد آلی را با تخریب ساختار خاک، از بین بردن جانوران مفید خاک و جلوگیری از نفوذ آب کاهش می‌دهد. با این حال، آب «از دست رفته» به عنوان رواناب برای یک کشاورز برای سایر مصرف‌کنندگان آب در پایین‌دست از بین نمی‌رود، زیرا برای شارژ مجدد آب زیرزمینی و جریان رودخانه استفاده می‌شود.

در جایی که بارندگی روی سطح خاک فرود می‌آید، کسری به خاک نفوذ می‌کند تا آب خاک را دوباره پر کند یا برای شارژ مجدد آب زیرزمینی از آن عبور می‌کند. بخش دیگری ممکن است در اثر جریان زمینی جاری شود و بخش باقیمانده مستقیما از سطوح محافظت نشده خاک و برگ‌های گیاه به اتمسفر تبخیر می‌شود. فرآیند‌های ذکر شده در بالا در یک لحظه اتفاق نمی‌افتند، اما برخی مثل رواناب‌ها هستند و در جریان یک بارندگی رخ می‌دهند، درحالی که برخی دیگر مثل تبخیر و تعرق پیوسته هستند. برای به‌حداقل رساندن اثر خشکسالی، خاک باید آب بارانی را که روی آن می‌ریزد، جذب کند تا آنجا که ممکن است آب را برای استفاده در آینده ذخیره کند و به ریشه‌های گیاه اجازه نفوذ و تکثیر بدهد.

مشکلات یا محدودیت در یک یا چند مورد از این شرایط باعث می‌شود که رطوبت خاک یکی از عوامل محدود‌کننده اصلی رشد محصول باشد. ظرفیت خاک برای نگهداری و رهاسازی آب به طیف وسیعی از عوامل مانند بافت خاک، ژرفای خاک، معماری خاک (ساختار فیزیکی شامل منافذ)، محتوای مواد آلی و فعالیت بیولوژیکی بستگی دارد. با این حال، مدیریت مناسب خاک می‌تواند این ظرفیت را بهبود بخشد. اقداماتی که باعث افزایش رطوبت خاک می‌شود را می‌توان در سه گروه طبقه‌بندی کرد: برخی نفوذ آب را افزایش می‌دهند، برخی تبخیر خاک را مدیریت می‌کنند و برخی ظرفیت ذخیره رطوبت خاک را افزایش می‌دهند. هر سه مربوط به مواد آلی خاک هستند. برای ایجاد یک خاک مقاوم به خشکی، شناخت مهم‌ترین عوامل موثر بر رطوبت خاک ضروری است.