دولاب قدمتی هزار ساله دارد. روستایی وسیع که با زمین‌های زراعی خود شناخته می‌شد و اکنون به یکی از محله‌های تهران تبدیل شده است. دولاب در طول تاریخ خود وقایع بسیاری را از سر گذرانده و چهره‌های برجسته بسیاری نیز به جامعه علمی، فرهنگی و مذهبی تقدیم کرده است. در ادامه به تاریخ کهن این آبادی پرداخته‌ایم.
روزگاری دولاب نه محله‌ای در شرق تهران، بلکه بزرگ‌ترین آبادی اطراف تهران به شمار می‌رفت. گستره‌ای وسیع که با چهار محله دولاب بالا، دولاب پایین، میان و عسگری شناخته می‌شد و پر بود از اراضی کشاورزی و باغ‌های سرسبز.
به گزارش همشهری آنلاین، سید تقی هاشمی دولابی، یکی از اهالی قدیمی دولاب، در باره حدود دولاب کهن می‌گوید: «اگر آبادی بزرگ دولاب را با تقسیمات شهری امروزی قیاس کنیم، دولاب تاریخی تمام منطقه ۱۴، بخش‌هایی از مناطق ۱۳ و ۱۵ را دربرمی‌گیرد. اما تا دوران صفویه آبادی بزرگ دولاب روستایی وسیع از توابع ری بود و در همسایگی تهران قرار داشت و از جنوب به ری و از شرق هم به کوه‌های دوشان تپه که کشاورزان قدیمی دولاب به آن کوه‌سپاه می‌گفتند می‌رسید.»
دولاب علاوه بر این که آبادی بزرگی بود در بیخ گوش تهران قدیم، قدمت بسیار داشت تا جایی که به گواه منابع مکتوب این آبادی از تهران نیز قدیمی‌تر است. علیرضا زمانی، تهران‌پژوه، در این‌باره می‌گوید: «رد پای نام دولاب در بسیاری از وقایع تاریخی و منابع مکتوب دیده می‌شود؛ از لشکرگاه افراسیاب در اساطیر باستانی ایران تا حمله محمود غزنوی به ری. با این بیان قدمت زندگی در دولاب از تهران هم بیشتر است و می‌توان گفت که قدمت این آبادی به بیش از هزار سال می‌رسد. گواه این مدعا دانشمندی به نام ابوالبشر دولابی است که هزار و ۲۰۰ سال پیش در دولاب که روستایی در مجاورت ری بود زندگی می‌کرد.»
نام دولاب اگرچه با تاریخ تهران و ری گره خورده، اما در نقاط مختلف کشور نیز نامی آشناست؛ چرا که در شهر‌های مختلف ایران از اصفهان تا قشم و کامیاران هم محله‌هایی به همین نام وجود دارد.
برای رمزگشایی از این ماجرا باید سراغ ریشه نام دولاب و وجه تسمیه آن برویم. هاشمی در این‌باره می‌گوید: «واژه دولاب از دو واژه «دلو» و «آب» ساخته شده. دلو یعنی سطل بزرگی که در گذشته با چرم دوخته می‌شد و با آن از چاه آب یا خاک می‌کشیدند و دولاب هم به جایی می‌گفتند که با دلو از چاه آن آب بکشند.» زمانی دراین‌باره می‌گوید: «دلوآب یا دولاب به تکنولوژی پیشرفته‌ای در تمدن آبی ایران گفته می‌شد که در دوران هخامنشی به کار می‌رفت و از آن به تکنولوژی پرشین ویل هم یاد شده است.
از آنجایی که آبادی دولاب زمین‌های کشاورزی بسیار داشت که برای آبیاری آن لازم بود با چرخی که بالای چاه قرار می‌گرفت از دل چاه آن آب بکشند، این نام روی این آبادی ماند و آبادی‌های بسیاری در نقاط مختلف کشور هم با همین اسم شناخته می‌شود.»
