زلزله خاموش که با زخم کاری بر میراث تاریخی اصفهان خودنمایی می‌کرد با فروریزش‌های سلسله‌وار زمین آشکارتر شده است و دیار نصف‌جهان را در چاله‌های خودساخته فرو می‌برد.
زیرپای شهر تاریخ و تمدن به قدری سست شده که با یک بارندگی یا ترک‌خوردگی لوله آب و فاضلاب، زمین فرو می‌ریزد و جاده و خیابان دهان باز می‌کند.
به گزارش مهر، فروریزش‌های سلسله‌وار خیابان‌های شهر اصفهان که اخبار آن امسال در رسانه‌ها پُرتکرار شده است مساله دیروز و امروز این دیار نیست کمااینکه برخی حوادث فرونشستی آن مسکوت می‌ماند.
فروردین ۱۴۰۱ در پی وقوع چندین حادثه فرونشستی در شهر اصفهان گزارشی با عنوان «تنش زیر پای اصفهان / تکرار حادثه ریزش خیابان‌ها غیرعادی است» منتشر شد که در آن روزها از سوی مسؤولان محلی مورد تردید و انکار قرار گرفت و به جای چاره‌اندیشی و اقدام عاجل، بر معلول که ترک‌خوردگی لوله‌های فرسوده آب و فاضلاب بود، به عنوان عامل حوادث فروریزش خیابان‌ها تاکید شد.
این روزها، اما مسؤولان اصفهانی به تأثیر فرونشست زمین بر ترک‌خوردگی لوله‌ها و تأسیسات و فروریزش‌های سریالی خیابان‌های اذعان می‌کنند. در همین ارتباط مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان با اشاره به وقوع ۹ مورد حادثه شکستگی لوله‌های آب و فاضلاب در کلانشهر اصفهان و فروریزش خیابان‌های این شهر از ابتدای سال جاری تاکنون، به خبرنگار مهر می‌گوید: باید توجه داشت که فرونشست زمین این شرایط را تشدید کرده است.
قدمت شبکه فاضلاب شهری اصفهان به ۶۶ سال و طول این شبکه به بیش از سه هزار و ۶۰۰ کیلومتر می‌رسد. منصور شیشه فروش با اشاره به فرسودگی شبکه آب و فاضلاب اصفهان می‌افزاید: از ۳۰۰ کیلومتر خطوط فاضلاب فرسوده کلانشهر اصفهان ۴۴ کیلومتر آن در اولویت بازسازی بوده و نیاز است وزارت نیرو اعتبارات ویژه در راستای تسریع بازسازی خطوط فرسوده فاضلاب اصفهان را تأمین کند.
اما علی بیت‌الهی رئیس بخش زلزله و خطرپذیری تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در واکنش به وقوع ۹ مورد فروریزش زمین در شهر اصفهان طی ۲ ماهه گذشته، اظهار می‌کند: فروریزش‌های سریالی اصفهان به هر دلیلی مانند آب‌شستگی ناشی از گسیختگی لوله‌های آب و یا فرسایش‌های تونلی و … باشد، بدون تردید عامل اصلی و اولیه آنها فرونشست زمین و به ویژه وجود گرادیان بالای فرونشست زمین در سراسر محدوده اصفهان است.
وی می‌افزاید: فرونشست زمین و مهم‌تر از آن فرونشست نامتقارن زمین موجب وارد آمدن تنش به زیرساخت‌ها نظیر لوله‌های آب شده و موجب انحنا و در نهایت گسیختگی آنها می‌شود و در نهایت آب‌شستگی ناشی از گسیختگی‌های لوله‌ها که خود ناشی از فرونشست گسترده زمین در کلانشهر اصفهان است، منجر به فروریزش‌های سانحه‌زا و خطرناک در اصفهان می‌شود.
فرونشست زمین ۶۰۲ دشت کشور را تهدید می‌کند، در این میان دشت اصفهان- برخوار که کلانشهر اصفهان در آن واقع شده است بنا به گفته کارشناسان سازمان زمین شناسی کشور شرایطی فوق بحرانی و خطرناک دارد. خطرناک اعلام شدن وضعیت فرونشست دشت اصفهان- برخوار در بین سایر دشت‌ها، به دلیل واگرایی خاک آبخوان و فرآیند نامتقارن فرونشست اصفهان است در حالی که مراکز جمعیتی بسیار و صنایع متعددی بر روی آبخوان اصفهان مستقر است.
طبق برآورد‌ها جمعیتی بالغ بر ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر و حدود ۷۵۰ هزار تا ۸۰۰ هزار واحد مسکونی در شهر اصفهان در زون خطر فرونشست هستند؛ علاوه بر این اِلمان‌های ساختمانی، تأسیسات و زیرساخت‌ها و آثار تاریخی ارزشمند این شهر بر اثر فرونشست زمین دچار آسیب می‌شود و ده‌ها پمپ بنزین و گاز، بیمارستان‌ها، هتل‌ها، ایستگاه‌های آتش‌نشانی و مراکز دولتی، صنعتی، پزشکی، و صد‌ها مدرسه و مسجد در اصفهان با خطر فرونشست و فروچاله روبرو است.
نرخ فرونشست سالانه دشت اصفهان- برخوار بین ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر اعلام می‌شود که این عدد پنج برابر میانگین جهانی است. آبخوان اصفهان در حالی سالانه یک متر اُفت سطح آب دارد و تا ۲۰ سانتیمتر فرو می‌نشیند که چهار میلیمتر نشست زمین در سال در جهان بحران آب نامیده می‌شود. بنا بر مطالعات انجام شده از سال ۱۳۶۰ تاکنون بیش از سه میلیارد مترمکعب آب از منابع زیرزمینی دشت اصفهان- برخوار تخلیه شده و این در حالی است که این دشت از سال ۴۵ شمسی در لیست دشت‌های ممنوعه بوده است.
در دشت‌هایی که ممنوعه اعلام می‌شود با توجه به افت سطح آب زیرزمینی در آنها اجازه حفر چاه جدید داده نمی‌شود و برداشت‌ها باید طبق قوانین تعیین شده، انجام شود.
این در حالی که به رغم ممنوعه بودن دشت اصفهان- برخوار از دهه ۶۰ تاکنون هزاران حلقه چاه با مجوز و بدون مجوز در این دشت حفر شده است. چاه‌های عمیق و نیمه عمیقی که شیره جان زمین را می‌مکند.
بر اساس آمار یک‌هزار و ۴۸۰ حلقه چاه غیرمجاز و چهار هزار و ۸۰۰ حلقه چاه مجوز دار در دشت اصفهان -برخوار وجود دارد که بسیاری از آنها از جمله چاه‌های حریمی از زمان خشکیدن رودخانه زاینده‌رود و کاهش منابع آب سطحی حفر شدند.
به رغم هشدار‌های کارشناسان درباره وضعیت وخیم فرونشست اصفهان طی سال‌های اخیر، اما در عمل اقدام عاجلی برای کنترل این سرطان بدخیم نشده است.
در این ارتباط بهرام نادی عضو هیأت علمی دانشکده مهندسی عمران و ژئوتکنیک دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد به خبرنگار مهر می‌گوید: نبود وحدت رویه برای کنترل فرونشست در اصفهان یک مساله حاکمیتی است و با وجود هشدار‌ها و مطالعات طی سال‌های اخیر، قاعدتاً می‌بایست به این نتیجه می‌رسیدیم که برای این پدیده دنبال راه حل باشیم.
وی می‌افزاید: به نظر می‌رسد که یکی از روش‌های مدیران در برابر این پدیده در اصفهان راه‌حل تعویق است، زیرا هیچ اقدامی برای کنترل فرونشست شروع نشده است در حالی که می‌دانیم اتفاقی که رخ می‌دهد چیست و علت‌ها و راهکار‌های آن مدل‌سازی شده، فرونشست از عواملی است که می‌تواند بر شکستگی لوله‌ها تأثیر گذار باشد و می‌دانیم که افت سطح آب زیرزمینی سبب فرونشست می‌شود.
عضو کارگروه تخصصی فرونشست اصفهان تصریح می‌کند: بنابراین برای رفع این معضل از منشأ، راه حل این است که فکری به حال مدیریت و نگهداری منابع آب زیرزمینی شود در حالی که متأسفانه چنین اقدامی نمی‌شود یا اگر شده باشد درخور مشکل نیست.
نادی با بیان اینکه حل مساله فرونشست یک دیدگاه کلان نیاز دارد، خاطرنشان می‌کند: یک دیدگاه ملی و حاکمیتی لازم است که این معضل را حل کند، زیرا متأسفانه بسیاری از مناطق در ایران درگیر فرونشست هستند.
عضو کارگروه تخصصی فرونشست اصفهان با اشاره به اینکه ۵۲ درصد لوله‌های فاضلاب شهری اصفهان پوسیده است، می‌افزاید: لوله‌های سیمانی فاضلاب شهری اصفهان بیش از نیم قرن عمر دارد و در این شرایط بارندگی که اتفاق می‌افتد و آب جاری می‌شود سقف این سیستم فاضلاب فرو می‌ریزد، چون لوله سیمانی وجود ندارد و از بین رفته است. سقف که پایین می‌رود خیابان و جاده را هم پایین می‌کشد.
وی با بیان اینکه مسؤولان در بخش فاضلاب می‌توانستند مستقل سرمایه گذاری کنند، اما در این قسمت هم سرمایه گذاری انجام نشده است، خاطرنشان می‌کند: راهکار فوری برای جلوگیری از حوادث فروریزش‌های ناشی از شکستگی خطوط فاضلاب تعویض لوله‌های فرسوده است؛ همچنین لازم است با سیستم نفوذگر زمین نقاط بحرانی لوله‌ها و حفره‌ها را اندازه‌گیری و با لوله‌های پلیمری تعویض کرد. این اقدام موقتی و کم هزینه‌تر است.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه بخشی از راه‌حل کنترل فرونشست وابسته به مدیریت منابع آب است، اضافه می‌کند: باید توجه داشت که در حال حاضر دیدگاه کلان درخصوص کنترل فرونشست زمین وجود ندارد و به همین دلیل مسیر ذی نفعان، مسیری نیست که در راستای کنترل فرونشست باشد و تداوم مسیری است که فرونشست ادامه پیدا کند.
نادی می‌افزاید: از یک سو کشاورزی توسعه پیدا می‌کند و از سوی دیگر صنعت و جمعیت؛ به بیان دیگر میزان برداشت ما از منابع آب زیرزمینی از میزان ورودی آب بیشتر است، اگر کسری آبخوان داریم از طرفی صنعت و جمعیت توسعه پیدا می‌کند و این در راستای افزایش برداشت‌ها است و کمتر نمی‌شود.
وی ادامه می‌دهد: برای کنترل این شرایط یا باید آورد آب را افزایش داد مانند طرح‌های انتقال آب یا مدیریت بهره وری آب را با منابع محدود و مصارفی که وجود دارد، در پیش گرفت که سرمایه گذاری و اعتبارات در اینجا مطرح می‌شود.
در همین ارتباط حامد یزدیان نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی در خصوص تأمین اعتبار برای اجرای برنامه جامع کنترل فرونشست زمین به خبرنگار مهر می‌گوید: قانونی درباره فرونشست نداریم در حالی که تعاریفی که مورد اجماع، وفاق و پذیرش همگان باشد و متناسب آن بودجه اختصاص یابد و رصد شود نیاز به قوانینی دارد که باید در مجلس دوازدهم پیگیری شود.
نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی خاطرنشان می‌کند: باید توجه داشت که بخشی از اقدامات برای کنترل فرونشست بودجه خاصی نیاز ندارد و در حقیقت باید نظم و نظام و قانون را در حوضه آبریز اعمال کنیم که از جمله آنها جریان دائمی آب در رودخانه زاینده‌رود است.
یزدیان ادامه می‌دهد: واقعیت این است که کنترل فرونشست یک عزم جمعی نیاز دارد تا در اولویت بودن نیاز‌های زیست محیطی را بپذیریم و در بین نیاز‌های مختلف حتی شرب، صنعت و کشاورزی، به این مهم توجه کنیم.
وی تاکید می‌کند: نیاز‌های زیست محیطی حوضه آبریز به دلیل فرونشست زمین بسیار جدی است و اگر عزمی برای اولویت بخشیدن آن ایجاد شود، فکر می‌کنم با بودجه‌های معمول پروژه‌های انتقال یا تأمین آب بتوانیم فرونشست اصفهان را نیز کنترل کنیم.
طبق مطالعات مرکز تحقیقات راه و شهرسازی، حداقل دبی جریان آب ثابت در رودخانه زاینده‌رود باید ۱۵ مترمکعب بر ثانیه در شهر اصفهان باشد که این میزان یعنی سالانه نزدیک به ۴۷۰ میلیون مترمکعب آب باید از زیر سی‌وسه‌پل و پل خواجو عبور کند تا مشکل فرونشست زمین در این شهر متوقف شود.
قابل توجه اینکه در یک سال با بارش‌های نرمال، مجموع آورد زاینده‌رود به همراه تونل‌های انتقال آب، بیش از یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون مترمکعب است.
به بیان ساده‌تر با کمتر از یک سوم آورد حوضه زاینده‌رود می‌توان فرونشست زمین در اصفهان با شش هزار بنای تاریخی را متوقف کرد.
