در پی تفسیر خاص دکتر عبدالکریم سروش از وحی قرآنی در گفت و گو با یک نشریه ی هلندی، گروهی از کارشناسان قرآنی و اسلامی نسبت به این تفسیر ، انتقاد کردند که از آن میان می توان انتقاد آیت الله شیخ جعفر سبحانی را جامع ترین و متین ترین یافت.
فرارو برای آگاهی خوانندگان گرامی، متن گفت و گوی دکتر سروش با شریه ی هلندی "زم زم "، واکنش علمی آیت الله سبحانی و پاسخ دکتر سروش به انتقاد آیت الله سبحانی را عینا درج می نماید. باشد که متفکران و اندیشمندان دینی با هر نوع طرز فکری بتوانند در فضایی علمی و به دور از جنجال ها و تکفیر ها و مرده بادها و زنده بادهای جاهلانه ، به تبیین باورهای خویش بنشینند و افکار نو ، در یک چالش عالمانه با منتقدان ، صیقل بیابند و به درک عالمانه ، صحیح و روزآمد از گوهر دین ، کمک کنند.
نامه ی دکتر سروش به آیت الله سبحانی
بنام خدا
نسخه قانون ما عين شفاست
مصحف ما مستفاد از مصطفاست
ای مبارک آن گليم گل تو را
وی خنک آن وصف مزّمّل تو را
نه ملک بودی نه دلخسته ز خاک
ای بشير ما بشر بودی و پاک
استاد مکرّم، حضرت آيت الله آقای جعفر سبحانی
پس از تقديم تحیّت، نامه پدرانه و محترمانه و نيکخواهانه شما را در پايگاه خبرگزاری فارس خواندم و آن را حاوی موعظه حسنه و جدال به احسن يافتم. شک ندارم که وظيفه روحانی و غيرت ايمانی و عرق مسلمانی و "دولت احمدی و معجزه سبحانی" شما را به نوشتن آن نامه برانگيخته است. من جسارت نمی کنم و همچون شما نمی گويم که "عواملی در کارست و از شما بهره کشی می کنند" چرا که نه داعی و نه دليلی برين امر دارم و نه آوردن چنين کلماتی را زيبنده يک بحث علمی و طلبگی مشفقانه و منصفانه می دانم. پيش از شما چهار نفر از فضلای حوزه علميه نيز درين بحث شرکت جسته بودند، و همه به زبان تحليل و استدلال، و بدون طعن و تکفير سخن گفته بودند مگر "قرآن شناسی" که رسم مروت فرونهاد و سخنهايی نه بر سبيل حکمت گفت و مرا از قرآن ستيزان خواند.
نمی کنم گله ای ليک ابر رحمت دوست
به کشتزار جگر تشنگان نداد نمی
چرا به يک نی قندش نمی خرند، آنکس
که کرد صد شکر افشانی از نی قلمی
باری شگفتی من، نخست از اين است که فرموده ايد "سکوت او را می توانم گناهی نابخشودنی در مقابل اين گزارش بشمار آورم". آيا خبر يقينی داريد که من در اين مورد سکوت کرده ام؟ آيا مصاحبه مرا با روزنامه کارگزاران، درين خصوص نخوانده ايد؟ يا گناه از مخبران است که اين خبرها را از شما دريغ می کنند؟
من درين جا عين آن گفتگو را می آورم و سپس به تفصيل پاره ای از مجمل ها خواهم پرداخت و شما خواهيد ديد که پاسخ کثيری از انتقادات شما و ديگران بصراحت و کفايت در آن هست و اطمينان دارم که اگر آن را پيش تر ملاحظه فرموده بوديد، زحمت تان کم تر و رحمت تان افزون تر و صورت و سيرت نقدتان ديگر می شد.
متن مصاحبه کلام محمد، اعجاز محمد
س - در پاره ای از روزنامه ها و سايت های اينترنتی اخيرا آورده اند که دکتر سروش رسما "نزول قرآن را از جانب خدا انکار کرده و آن را کلام بشری محمد دانسته است." آيا چنين است؟
شايد مزاح کرده اند يا خدای نکرده اغراض سياسی و شخصی داشته اند.
س- حالا نظر و توضيح شما چيست؟ انشاء الله حسن نظر و غفلت از معنا داشته اند و گرنه کسی که با ولايت کليه الهيه آشناست و قرب اولياء خدا با خدا را می داند و از تجربه اتحادی آنان با خبر است چنين منکرانه سخن نمی گويد. اوليا خدا چنان به خدا نزديک و در او فانی اند که کلامشان عين کلام خدا و امر و نهی شان و حب و بغضشان عين امر و نهی و حب و بغض الهی است. پيامبر عزيز اسلام بشر بود و خود به بشريت خود مقر و معترف بود (قل سبحان ربی هل کنت الا بشرا رسولا؟)، اما در عين حال اين بشر چنان رنگ و وصف الهی گرفته بود، و واسطه ها (حتی جبرئيل) چنان از ميان او و خدا برخاسته بودند که هر چه می گفت هم کلام انسانی او بود هم کلام وحيانی خدا. و اين دو از هم جدا نبود.
همچو سنگی کو شود کل لعل ناب
پر شود او از صفات آفتاب
انشاءالله با تامل درين دقيقه عرفانی گره مشکل گشوده شود و سر کلام آشنا گردد.
پس نزول جبرئيل و آوردن وحی چه می شود؟ در نظر عارفان، جبرئيل به خداوند از محمد (ص) نزديکتر نيست، بل جبرئيل است که تابع پيامبر است. مگر در داستان معراج نيامده است که جبرئيل از همراهی با پيامبر بازماند و از سوختن بال و پرش هراسيد؟ معنی اين حکايت چيست؟ مگر رهبر فقيد انقلاب نگفت که "جبرئيل را هم پيامبر نازل می کرد"؟ آيا معنی اين سخن اين است که خدا جبرئيل را فرونفرستاده است؟ يا معنايش به قول مولانا اين است که:
من نخواهم لطف حق از واسطه
که هلاک خلق شد اين رابطه
من نخواهم دايه، مادر خوشتر است
موسيم من، دايه من مادر است
اين که بگوئيم قرآن کلام محمد(ص) است، درست مانند اين است که بگوئيم قرآن معجزه محمد (ص) است. هر دو به يک اندازه به محمد(ص) و به خدا انتساب دارند. و تاکيد بر يکی به معنی نفی ديگری نيست. هر چه در عالم رخ می دهد به علم و اذن و اراده باری است. يک موحد در اين شکی ندارد. با اين حال همه می گوئيم آلبالو، ميوه درخت آلبالو است، آيا بايد بگوئيم خدا ميوه آلبالو می دهد تا موحد باشيم؟ اين اشعريت کهن را جامه تقدس نوين نپوشانيم. و سخن بقاعده بگوئيم و معنی سخنان دقيق و راز آلود را نيز نيکو دريابيم. قرآن ميوه شجره طيبه شخصيت محمد (ص) بود که باذن خدا ثمر بخشی می کرد(توتی اکلها کل حين باذن ربها) و اين عين نزول وحی و تصرف الهی است.
توصيه من به منصفان (با مغرضان نمی دانم چه بگويم) همان توصيه مولاناست که سوء ظن نسبت به اولياء خدا را فروگذارند و اولياء حق را از حق جدا نشمارند و آن عزيزان و محبوبان درگاه حق را از مسند رفيع قرب و ولايت پايين نياورند:
ای اولياء حق را از حق جدا شمرده
گر ظن نيک داری بر اولياء چه باشد؟
از نسل پادشاهی مسجود جبرئيلی
ملک پدر بجويی ای بی نوا چه باشد؟
گويا شما هم در اين باب اشعاری داشته ايد. بله در منظومه ای که چندی پيش به عشق پيامبر اکرم سرودم و تقديم آن فاتح آفاق تجرد کردم، آورده بودم که:
توسن تجربه ای فاتح آفاق تجرد
در شب واقعه راندی زمداری به مداری
ز سوادی به خيالی ز خيالی به هلالی
پای پر آبله جبريل و تو چالاک سواری
بال در بال ملائک به تماشای رسولان
طاير گلشن قدسی تو و خود عين مطاری
اشاره من در اين ابيات به آن روايت شريفه نبوی است که پيامبر در سجده با خدا می گفت: سجدلک سوادی و خيالی و آمن بک فوادی.
- متشکريم.
ملاحظه می کنيد که "محمدی" بودن قرآن، (محمدی که کاملا بشر بود) سخنی است کاملا معقول و مبرهن که خيل عظيمی از عارفان و متفکران مسلمان پشتوانه آن اند و معنای عميقی دارد که صد بار از "جبرئيلی" بودن آن عميق تر است (و البته منافات با آن هم ندارد که قرآن قول جبرئيل است: انه لقول رسول کريم) چرا که به تعبير آيت الله خمينی (که تعبير همه عارفان مسلمان است) جبرئيل را هم پيامبر اکرم نازل می کرد. و درين فرايند و در نسبت به خداوند، درون و برون، يکی است. همچنانکه گذشته و آينده. همچنانکه تحت و فوق.
اين دراز و کوتهی مر جسم راست
چه دراز و کوته آنجا که خداست؟
لا مکانی که درو نور خداست
ماضی و مستقبل و حالش کجاست؟
ماضی و مستقبلش نسبت به توست
هر دو در يک چيزند و پنداری که دوست
و اگر من گفته ام در پديده وحی "درون و برون پيامبر" تفاوتی ندارند ازين روست. خدايی که موحدان راستين می شناسند، در برون و درون پيامبر به يک اندازه حاضر است و چه فرقی می کند که بگوئيم وحی خدا از بيرون به او می رسد يا از درون و جبرئيل از برون فرا می رسد يا از درون؟ مگر خدا بيرون پيامبر است و مگر پيامبر دور از خداست؟ نمی دانم چرا قرب حق با عبد و اندکاک ممکن در واجب فراموش شده و تصوير سلطان و پيک و رعيت به جای آنها نشسته است و توضيح آيت الله سبحانی در باب اين تصوير راهزن چيست؟
دوم. اما قصه شاعری.
سخن من اين است که برای درک پديده ناآشنای وحی، می توانيم از پديده آشناتر شاعری (و بطور کلی خلاقيت هنری) مدد بجوئيم و آن را بهتر فهم کنيم. اين فقط در مقام تصور است. مگر غزالی نگفت برای درک پديده وحی، می توانيد از پديده وسوسه شيطانی مدد بگيريد؟ چرا که ان الشياطين ليوحون الی اوليائهم.
حضرت آيت الله توجه بفرمايند که امروزه مفهوم شعر بمنزله يک خلاقيت متعالی هنری بسيار متفاوت است با آنچه در ذهن امثال ابوجهل و ابولهب می گذشت و استفاده از نماد هنر برای تقريب معنای وحی، نه چيزی از قدر قرآن می کاهد و نه بر قدر ابولهب می افزايد!
علامه طباطبايی وحی را شعور مرموز می خواند و بگمان من هنر مرموز مناسب تر مينمايد.
سوم. اما از مولانا مايه گذاشتن.
خشنودم که شما هم با من هم عقيده ايد که استشهاد به ابيات مولانا استشهاد به تجارب و حکمت های يک عارف حکيم است که موقعيت متعالی و راسخی در عرفان اسلامی دارد و گواه آوردن از شعر او به معنای توسل به "شعريات" نيست و اصلا مولانا در مثنوی ناظم است نه شاعر. باری من اگر بخواهم درين باب سخن بگويم، مثنوی هفتاد من کاغذ شود. خواهش فروتنانه من از آيت الله سبحانی اين است که اين سفر شريف الهامی را به جد در مطالعه گيرند و جواهر کلام آن عارف آزاده را از دريای معارف او صيد کنند و به پاره يی از کلمات مشهوره او بسنده نکنند که در مقام داوری راهزن است. برای شيرين شدن کام حضرت آيت الله به اين ابيات اشاره می کنم که:
چيز ديگر ماند ليکن گفتنش
با تو روح القدس گويد نی منش
نی تو گويی هم بگوش خويشتن
بی من و بی غير من ای هم تو من
همچون آن وقتی که خواب اندر روی
تو ز پيش خود به پيش خود شوی
بشنوی از خويش و پنداری فلان
با تو اندرخواب گفتست آن نهان
تو يکی تو نيستی ای خوش رفيق
بلکه گردونی و دريايی عميق
می بينيد که روح القدس را از مراتب وجود صدتوی آدمی می شناسد و می شناساند و آدمی را چون دريايی عميق می بيند که لايه ها دارد، و لايه يی در گوش لايه ديگر راز می گويد و اين را عين رازگويی روح القدس می شمارد. و حتی گفتگو با ديگری در خواب را سخن گفتن خود با خود می داند و از اين راه پنجره ای به روی درک مکانيزم وحی و الهام می گشايد. گويی در تلقی وحی تلاطمی و جوششی در شخصيت پيامبر رخ می دهد و خود برتر پيامبر با خود فروتر او سخن می گويد و البته همه اينها به اذن الله و به عين الله صورت می گيرد که او همه جا حاضر و به همه چيز محيط است. وقتی مولانا می گويد:
ای هزاران جبرئيل اندر بشر
ای مسيحان نهان در جوف خر
يا
احمد ار بگشايد آن پر جليل
تا ابد مدهوش ماند جبرئيل
تعارف نمی کند و يک برتری صوری و اعتباری را مراد ندارد. حقيقتا احمد از جبرئيل برتر است يعنی جبرئيل در او گم می شود.
چهارم. اما بشری بودن و هوا و هوس.
نمی دانم حضرت آيت الله چرا آنهمه تصريحات مرا در باب "الهی بودن نفس نبی" نديده اند و بشری بودن را به معنی هوا و هوس داشتن گرفته اند؟ برين بی التفاتی چه نامی می توان نهاد؟
آن محمد (ص) که فاعل و قابل وحی است، بشری است مویّد و مطهّر. و لذا "از کوزه همان برون تراود که دروست" و از شجره طيبه وجود او جز ميوه ای طيب برنخواهد خاست. از پيامبر بگذريم. آدميان غيرمعصوم (چون شما، چون آيت الله بروجردی و چون بوعلی و سعدی و ناصرخسرو و کانت و دکارت و پوپر)، آيا چون پيامبر نبوده اند پس هر چه گفته اند آلوده به هوا و هوس بوده است؟ بفرض که وحی پيامبر صد در صد بشری و غير الهی باشد، باز هم نمی توان نتيجه گرفت که لاجرم از سر هواست. چه جای آنکه آن وحی صد در صد بشری و صد در صد الهی است، يعنی ماورای طبيعتی است که مقدّر به اقدار طبيعت شده است و فرا تاريخی است که تاريخمند شده است و امری متعالی است که "نازل" شده است، و بحری است در کوزه و جيحونی است در خم، و نفسی است دميده در نی و از خدايی است در ميان آدميان نشسته و از آدميی است پر از خدا شده و بقول مولانا:
آب خواه از جو بجو خواه از سبو
کان سبو را هم مدد باشد ز جو
...
اين نکردی تو، که من کردم يقين
ای صفاتت در صفات ما دفين
"لا"شدی پهلوی "الا" خانه گير
اين عجب که هم اسيری هم امير
به من حق بدهيد که بگويم متافيزيک شما متافيزيک بعد و فراق است و متافيزيک من متافيزيک قرب و وصال. تصويری که از خدا و محمد در ذهن شماست گويا تصوير خطيب و بلندگو (يا ضبط صوت) است. خطيب می گويد و بلندگو آن را پس می دهد. يعنی پيامبر (چون بلندگو) طريقيت و ابزاريت محض دارد و اين کجا و نزول قرآن بر قلب محمد(ص) کجا. گويا شما می پنداريد قرآن بر زبان محمد نازل شده است نه بر دل او. اما تصوير من از آن رابطه (اقرب من حبل الوريد) تصوير نفس و بدن، يا ساده تر، تصوير باغبان و درخت است. باغبان بذر می کارد و درخت ميوه می دهد. و اين ميوه، همه چيزش از رنگ و عطر و شکل گرفته تا ويتامين ها و قندهايش مديون و مرهون درختی است که از آن بر می آيد، درختی که در خاک ويژه ای نشسته است و نور و غذا و هوای ويژه ای می نوشد. و البته هم کاشتنش و هم ميوه دادنش باذن الله است و موحدان درين ترديدی ندارند. و بلکه وجود درخت عين امر خدا و اذن خداست و اينها از هم فاصله ندارند و مانند امور اعتباری بشری نيستند که يکی فرمان بدهد و ديگری اجرا کند. و من در شگفتم که چرا دستگاه خدا در چشم شما همچون دستگاه های اجرايی و مديريتی بشری است.
روشن تر بگويم گرچه همه طبيعت الهی است اما در طبيعت همه چيز طبيعی است و در بشر همه چيز بشری است و در تاريخ همه چيز تاريخی است و لذا پيامبر اسلام در فرايند وحی موضوعيت دارد نه طريقيت، و "بشر"ی است که قرآن برو "نازل" و از جاری شده است (و هر دو تعبير در متن قرآن آمده است). دو قيد "نزول" و "بشريت" درعميقترين لايه های وحی حضور دارند و بدون توجه به اين دو صفت مهم، نمی توان از وحی تفسيری خردپسند عرضه کرد. باز به عبارت ساده تر: نمی گوييم خدا ميوه نمی دهد می گوييم برای اينکه خدا ميوه بدهد راهش اين است که درختی بيافريند و آن درخت ميوه بدهد. نمی گوييم خدا سخن نمی گويد ميگوييم برای اينکه خدا سخن بگويد راهش اين است که پيامبری سخن بگويد و سخنش سخن خدا شمرده شود.
مطابق تصوير شما، گويا خطيب می تواند هر کلامی را به دهان بلندگو بگذارد (از شعر گرفته تا فلسفه تا رياضيات، از عربی تا انگليسی و چينی ...) اما مطابق تصوير من، هر ميوه ای از هر درختی بر نمی خيزد. درخت سيب فقط سيب می دهد نه آلبالو. و اشعريت محض است اگر بگوئيم از هر درختی هر ميوه ای را می توان انتظار برد.
حتی در همان تصوير خطيب و بلندگو هم، بلندگو بی کار نمی نشيند و محدوديت های خود را بر صدای خطيب تحميل می کند.
دم که مرد نايی اندر نای کرد
در خور نای است نه در خورد مرد
چنين است که معنای بی صورت از خدا و صورت از محمد است، دم از خدا و نی از محمد، آب از خدا و کوزه از محمد است، خدايی که بحر وجود خود را در کوزه کوچک شخصيتی بنام محمد بن عبدالله(ص) می ريزد و لذا همه چيز يکسره محمدی می شود: محمد عرب است لذا قرآن هم عربی می شود، وی در حجاز و در ميان قبائل چادرنشين زندگی می کند، لذا بهشت هم گاه چهره عربی و چادر نشينی پيدا می کند: زنان سياه چشمی که در خيمه ها نشسته اند (حور مقصورات فی الخيام، سوره الرحمن). بلاغت قرآن هم به تبع احوال پيامبر پستی و بلندی می پذيرد، باران هم رحمت خدا شمرده می شود (بسی بيشتر از نور خورشيد) و قس عليهذا. همين است معنای آنکه وحی و جبرئيل تابع شخصيت پيامبر بودند و همين است مدعای حکيمانه ابونصر فارابی و خواجه نصيرالدين طوسی که قوه خيال پيامبر در فرايند وحی دخالت می کند و (به تعبير مولانا) بر بی صورت، صورت می افکند. شخصيت بشری- تاريخی محمد (ص) در قرآن همه جا جلوه گرست و اين شخصيت خداپرورده، تمام نعمتی است که خدا به مسلمانان عطا کرده است. و لذا سخنی که اين ولیّ مويد و فانی در خدا می گويد همان سخن خداست! و اين است معنی آنکه "گرچه قرآن از لب پيغمبر است/ هر که گويد حق نگفته کافرست" از لب پيامبر يعنی جوشيده از شخصيت او که جبرئيل هم در او گم است.
بلی "مصحف ما مستفاد از مصطفاست" و مگر سخن گفتن خداوند راهی ديگر هم دارد. شما اگر راه حل ديگری برای تبيين معضل سخن گفتن خدا داريد بيان بفرمائيد.
نه فقط عارفان که فيلسوفان هم در اينجا به مدد ما می آيند و به چالش با آقای سبحانی. مگر حکيمان (و از همه بهتر و بيشتر صدرالدين شيرازی) نگفته اند که کل حادث مسبوق به ماده و مده ( هر حادثی در شرايط مادی-زمانی خاصی بوجود می آيد)؟ حادثه وحی محمدی هم در شرايط مادی و تاريخی ويژه ای قابل حدوث بوده است و آن شرايط مدخليت تام در شکل دادن به آن داشته اند و نقش علت صوری و مادی وحی را بازی کرده اند. توجه کنيد که قصه فراتر از لفظ و معناست، قصه صورت و بی صورت است و لفظ يکی از صورتهاست. خلاصه آنچه محمد (ص) به ميان می آورد محدوديتهای (علمی، وجودی، تاريخی، خصلتی و ...) اوست که هيچ آفريده ای از آنها گريز و گزيری ندارد.
از جناب آقای سبحانی می پرسم چرا قرآن به زبان عربی است؟ لاجرم می گويند چون خدا از سر حکمت می خواسته است چنين باشد. من اين را نفی نمی کنم اما می گويم عرب بودن پيامبر اسلام همان "خدا می خواسته است" است و بر اين قياس، امور ديگر.
پنجم. اما قصه ورود خطا در قرآن و علم پيامبر.
غرض از خطا همان مطالبی است که از ديدگاه بشری خطا محسوب می شوند يعنی ناسازگار با يافته های علمی بشر. نه در قرآن آمده است که خداوند همه علوم را به پيامبر خود آموخته، نه پيامبر بزرگوار خود چنين ادعا کرده، نه کسی چنين انتظاری داشته است که از الهيات و روحانيات گرفته تا طب و رياضيات و موسيقی و فلکيات پيامبر همه چيز را بداند. بر خلاف نظر آقای سبحانی قرآن هم که می گويد و علمک ما لم تکن تعلم (چيزهايی را که نمی دانستی به تو آموخت) نمی گويد "همه چيزهايی را که نمی دانستی ... ". به قول منطقيين مهمله در قوه جزئيه است. به علاوه که به پيامبر می گويد "بگو خدايا علم مرا افزون تر کن".
ابن خلدون صريحا در "مقدمه" می گويد سخنان پيامبر در باب طب، همان سخنان و عقايد اعراب باديه نشين بود و خود به طبيب مراجعه می کرد. ابن عربی هم (همو که امام خمينی خواندن فتوحاتش را بمنزله گل سرسبد معارف اسلامی و عرفانی به گورباچف توصيه می کرد) در فصوص الحکم، در فص شيثی، در باب اينکه کامل از همه جهات برتر از ناقص نيست، می آورد که: پيامبر اکرم، اعراب را از دخالت در لقاح گياهان و از گرده افشاندن از نخل های نر بر نخل های ماده منع می کرد و چون درختان کم بار شدند به اشتباه خود پی برد و گفت "شما امور دنيايی را نيکوتر می دانيد و من کار دين را نيکوتر از شما می دانم." (من خود اين روايت را قبل از ديدن در فصوص الحکم، از مرحوم استاد مطهری شنيدم)
وی روايت ديگری را هم می آورد که پيامبر رای عمر را در باب اسيران جنگ بدر از رای خود بهتر يافت. قرآن هم در باب ابراهيم عليه السلام می گويد فرشتگان را نشناخت و از آنان ترسيد. ابن عربی هم می گويد ابراهيم تعبير رويا نمی دانست و لذا اسماعيل را به خطا به قربانگاه برد. لذا اگر کسی بر آن رود که دانش رياضی- طبيعی- دنيايی (نه دانش دينی و بينش ملکوتی و علم به اسرار ربوبی) پيامبر هم تراز دانش مردمان همروزگار وی بوده است، به خطا نرفته است، و دست کم خلاف ضروريات دين سخن نگفته است.
اما ناسازگاريهای ظواهر قرآن با علم بشری:
مگر غير از اين است که همه کسانيکه دست به تاويل برده اند به ناسازگاری های پاره ای از ظواهر قرآن با علوم بشری اذعان داشته اند؟ تاويل هم به حقيقت چيزی نيست جز پناه بردن از علمی بشری به علم بشری ديگر. استاد شما، مرحوم علامه سيد محمد حسين طباطبايی در تفسير الميزان با صراحت و صداقت علمی تمام، در تفسير استراق سمع شياطين و رانده شدنشان با شهاب های آسمانی (سوره صافات آيات ۱۰-۱) می گويد تفاسير همه مفسران پيشين که مبتنی بر علم هيات قديم و ظواهر آيات و روايات بوده باطل است و امروزه بطلان آنها عينی و يقينی شده است و لذا بايد معنی تازه ای برای آن آيات جست و آنگاه خود با استفاده از فلسفه اسلامی يونانی که علم بشری ديگری است به تاويلات بعيده ای دست می گشايد که نمی دانم چه کسی را قانع می کند (گرچه خود او با يحتمل و الله العالم، ترديدش را در اين تفسير تصريح می کند) و می گويد شايد اينها از قبيل مثالهايی است که خدا می زند و غرض از آسمان، عالم ملکوت است که مسکن ملائکه است و مراد از شهاب ، نور ملکوت است که شياطين را دفع می کند و يا شايد مراد آن است که شياطين بر حقايق حمله می برند تا آن را واژگونه کنند و ملائکه با شهاب حقيقت بر آنها می تازند تا اباطيلشان را باطل کنند. ... (گويا مرحوم طباطبايی فراموش کرده است که تيرها از همين آسمان دنيا بسوی شياطين پرتاب می شوند نه از ملکوت: و لقد زينا السماء الدنيا بمصابيح و جعلناها رجوما للشياطين ...)
چنين است پيچش و قبض و بسطی که در تفسير می افتد و معنايی که برای پيشينيان بديهی بوده از بداهت تهی می شود و ظاهر آيات (که با علم قديم سازگار بوده، و کسی در آن ترديدی نکرده) تاويل می پذيرد تا با علم بشری ديگری سازگار افتد. درين قبض و بسط تفسيری سخنی، و بر مفسر ملامتی نيست. اين سرشت و سرنوشت همه تفاسير است. سخن درين است که پيش از تاويل، منطقا اذعان به ناسازگاری وجود دارد. پس از آن است که شيوه ای و حيله ای برای رفع آن انديشيده می شود. آيت الله طالقانی پا را فراتر می نهد و در "پرتوی از قرآن" در تفسير آيه الذی يتخبطه الشيطان من المس (سوره بقره)، آشکارا می گويد "ديوانگی را ناشی از تماس و تصرف جن و شيطان" دانستن، از عقايد اعراب جاهلی بوده و قرآن به زبان قوم سخن گفته است (و اين رايی است که پاره ای از مفسران جديد عرب هم اظهار داشته اند). وی اصلا کوششی در تاويل آيه نمی کند و "خطا" را می پذيرد اما مصلحتی را برای ذکر اين خطا در قرآن پيشنهاد می کند. اما اين سخن نه بديع است و نه بدعت. جارالله زمخشری معتزلی عين اين نظر را هشت قرن قبل از آيت الله طالقانی در تفسير کشاف بيان می کند و آشکارا می نويسد که "اين از عقايد باطل اعراب جاهلی بود که ضربه ديو موجب صرع می شود ... قرآن هم بر حسب اعتقاد آنان نزول يافت." و آلوسی در تفسير روح المعانی می آورد که اين عقيده همه معتزليان است.
نکته قابل تامل اين است که تفسير و کلام سيال اسلامی امروز چنان به جمود مبتلا شده که حتی آرای خودی ها را بيگانه می پندارند و گمان می کنند که مستشرقان مخترع آنها هستند و قابل تامل تر اينکه هيچ کس از گذشتگان معتزله را به اين دليل کافر نخواند. بل پاره ای از درشت گويان اشعری نوشتند که اين منکران ديو، خود ديو زده و ديوانه اند. مولانا هم در اين بيت اشاره به همين نزاع اشعری – معتزلی دارد که:
فلسفی مر ديو را منکر شود
در همان دم سخره ديوی بود
ماجرای هفت آسمان از اينها هم روشن تر است. بدون استثنا همه مفسران پيشين، آن را به روانی و آسانی بر تئوری های هيات بطلميوس تطبيق می کردند (و چرا نکنند؟ همه ظواهر بر آن دلالت دارد) و فقط در قرن نوزدهم و بيستم است که مفسران جديد قرآن (عرب و غيرعرب) به فکر تفسير تازه ای از اين آيات، آنهم در پرتو معارف جديد، می افتند و معانی مشکوک و تازه ای پيش می نهند.
باری از قبول ناسازگاری (گاه شديد) ظواهر قرآنی با علم گريزی نيست. حال، دفع آن اشکال و تخلص از آن، شيوه های گونه گون دارد: يا دست به تاويلات بعيده می بريد (طباطبايی)، يا بر سبيل همزبانی با فرهنگ عرب ، تحملشان می کنيد (معتزله، طالقانی) يا زبان دين و زبان علم را دوگانه و دوگونه می بينيد، و همه زبان دين را نمادين و استعاری می شماريد (پاره ای از متکلمان مسيحی)، يا چون بعضی از معاصران، فراورده های وحی را محتمل الصدق و الکذب نمی دانيد يا معنا را از خدا و لفظ را از پيامبر می شماريد (ولی الله دهلوی).
جواب هر چه باشد من اينگونه آيات را از جنس عرضياتی می دانم (به تفصيلی که در کتاب بسط تجربه نبوی آورده ام) که در رسالت پيامبر و پيام بنيادين دين مدخليتی ندارند و لذا با آسانگيری از آنها در می گذرم و دستکم شيوه معتزله را برای رهايی از تکلفات متکلفين بيشتر می پسندم. اما تاريخی بودن قرآن معنای روشنی دارد که آن را هم در کتاب بسط تجربه نبوی آورده ام: از جمله آنها پاسخ دادن به سوالات عاميان زمان و طرح مسائل خانوادگی پيامبر اسلام است که همه می توانستند رخ ندهند و در قرآن وارد نشوند.
گمان نمی کنم شما هم امروزه از اصرار بر اينکه آسمانها هفت تايند يا صرع و جنون زاده تصرف ديوان اند يا شهاب های آسمانی، شياطين بوالفضول را به تير می دوزند و می سوزند تا راز گويی فرشتگان را نشنوند، طرفی ببنديد و دل کسی را به اسلام مايل کنيد يا برتری مسلمانی را بر بودايی گری فی المثل اثبات کنيد. دلربايی وحی محمدی نه در آن متشابهات که در سوره يی چون حديد است که نامش حديد اما بافتش حرير است و به تعبير غزالی از "جواهر" قرآن است، و خدا و رستاخيز و ايمان و انفاق و جهاد و خشوع و زهد و ... را به صلابت و به مهربانی در کنار هم نشانده است. فقط يک بانگ "الم يان للذين آمنو ان تخشع قلوبهم لذکرالله" (آيا زمان نرم شدن دلها نرسيده است؟) آن کافی است تا جانها را بجنباند و چراغ ايمان را در خانه دلها روشن کند.
و اما اينکه فرموده اند که "قرآنی که شما آنرا کتاب بشری و خطاپذير دانسته ايد چه نيازی دارد که به ترجمه و تفسير آن بزبان روز بپردازيم ... شما با معرفی قرآن به عنوان کتاب خطاپذير و بشری از جامعه اسلامی فاصله گرفتيد، ديگر نيازی به نصايح شما نيست. آن کس می تواند نصيحت کند که در شمار اين گروه بماند ..."
معانی خطا و بشری بودن را توضيح دادم، اکنون بعرض شما می رسانم
اولا بفرموده قرآن "لا تقولو لمن القی اليکم السلام لست مومنا".
ثانيا بنگريد که علامه طباطبايی و طالقانی و زمخشری نيز چنين می کنند
ثالثا شما خود معياری متقن و متين عرضه کنيد و اين مشکلات را از پيش پا برداريد و چشم ها را روشن و دلها را قانع کنيد و راه خروج از بن بست تعارض علم و قرآن را بدست دهيد (من خود از ترجمه فرهنگی سخن گفته ام نه بزبان روز در آوردن، به تفصيلی که در مقاله "ذاتی و عرضی در اديان" در کتاب بسط تجربه نبوی آمده است).
و رابعا محققان را به تقليد دعوت نفرمائيد و کسانی را که با تامل و تحقيق در راهی گام می نهند از سوء عاقبت و زوال سعادت نهراسانيد، که اگر سعادتی هست در تحقيق صادقانه است (ولو به زعم شما به نتيجه ناصواب رسيده باشد) نه در تقليد عاميانه.
من گرچه در نيکخواهی شما ترديدی ندارم و ارشادات و افادات نيکوی شما را ارج می گذارم، دامن تحقيق و تعمق را از دست نمی نهم و به حبل متين تعقل و تفکر متوسل و متمسکم و از مسک اين تمسک چنان خوش بو و خوشخويم که راسته عطرفروشان را هيچ گاه ترک نمی گويم.
محمد رسول الله را می نگرم که چون عاشق هنرمندی در تجربه ای روحانی سينه اش گشاده و چشمان باطنش گشوده و جانش پر از خدا شده است و از آن پس هر چه می بيند و هرچه می گويد خدايی است. انسان و جهانرا (هر چه که هست با هفت يا هفتاد آسمان، با چهار عنصر يا صد و چهار عنصر) آميخته از او و روانه بسوی او می بيند و لبريز و شادمان از اين کشف پيامبرانه، تجربه خود را با ديگران در ميان می گذارد و مغناطيس وار جان های شيفته را بسوی خود می خواند و دريا صفت تيرگی هاشان را می شويد.
هين بيائيد ای پليدان سوی من
که گرفت از خوی يزدان خوی من
در پذيرم جمله زشتی ت را
چون ملک پا کی دهم عفريت را
خود غرض زين آب جان اولياست
که غسول تيرگی های شماست
من با اين "بشر بشير" مهر می ورزم و اگر عطر کلام الهی را از اين گل می شنوم برای آن است که با آن گل نشسته است. سالها پيش بود که با محمد (ص) سخن می گفتم و می سرودم:
نسخه قانون ما عين شفاست
مصحف ما مستفاد از مصطفاست
ای مبارک آن گليم گل تو را
وی خنک آن وصف مزّمّل تو را
نه ملک بودی نه دلخسته ز خاک
ای بشير ما بشر بودی و پاک
از اطاله کلام بيمناکم و بهمين مقدار بسنده می کنم و از پاره ای فروع خرد در می گذرم و ضمن سپاس نهادن به جهد پر شهد و خطاب بی عتاب حضرت آيت الله، از باز بودن باب اين مباحثه و مناظره استقبال می کنم و خواستار تداوم آنم و می افزايم که من اکنون در يکی از دانشگاه های آمريکا به تدريس اشتغال دارم و کاری را که ببرکت سعه صدر مسئولان در ايران از انجامش محرومم، در اينجا انجام می دهم. مايلم که پس از بازگشت به ايران، در صورت امکان از حضرت آيت الله دعوت کنم تا محيطی امن و آرام فراهم آورند و در گفتگويی حضوری درين خصوص شرکت جويند و احقاق حق و ابطال باطل کنند. همچنين چون غايت قصوای دينداری و هدف از اين همه دقت ورزی های عرفانی و کلامی را بنا کردن جامعه ای پويا و اخلاقی و عادل می دانم به حکم وظيفه وجدانی از حضرت آيت الله می طلبم تا در مقابل انحرافات عملی و اخلاقی نيز ساکت ننشينند و اگر ظلم و جفايی بر مظلومی می رود آرام نگيرند و به پيمان خداوند با عالمان وفادار بمانند و با جفاکاران همسويی نکنند و در اين طريق مثال و اسوه ديگران باشند. واله المستعان.
گر نبودی زحمت نامحرمی
چند حرفی از وفا واگفتمی
چون جهانی شبهت و اشکال جوست
حرف می رانيم ما بيرون پوست
عبدالکريم سروش
واشنگتن
اسفند ماه ۱۳۸۶
مارچ 2008
------------------------------------------
انتقاد مکتوب آیت الله سبحانی به اظهارات دکتر سروش در باره ی قرآن
انديشه‌هاي عصر جاهلي در آيينه ادبيات پر آب و رنگ امروز!
بسم الله الرحمن الرحیم
در اوج اسلام‌ستيزي غربيان، كه ديروز رسانه‌هاي هلندي، و امروز رسانه‌هاي دانماركي جلودار آن هستند گزارش مي‌رسد كه گروهي در كشور دوم، از طريق هنرهاي تجسمي به اسلام‌ستيزي برخاسته و مي‌خواهند از طريق كاريكاتورهاي موهن و نمايش فيلم، پيامبر و قرآن را در انظار جهانيان نازيبا سازند، در چنين شرايط و اوضاع، مصاحبه‌اي از آقاي عبدالكريم سروش خواندم كه در سايت «آفتاب نيوز» به تاريخ 14 بهمن 86 به نقل از راديو هلند، بخش عربي، و ترجمه فارسي آن در راديو زمانه آمده بود.
من نمي‌توانم بدون دليل قاطع بگويم آنچه در اين مصابحه خواندم نظريه صددرصد خود اوست، ولي سكوت او را مي‌توانم گناهي نابخشودني در مقابل اين گزارش به شمار آورم. در شرايطي كه ملحدان غرب كمر به اسلام‌ستيزي و منزوي ساختن مسلمانان بسته‌اند، فردي كه در محيط اسلامي و در ميان علما و دانشمندان پرورش يافته و مدت‌ها سخنان او زينت‌بخش رسانه‌هاي ايراني بوده، سخناني به زبان آورد كه نتيجه آن اين است كه قرآن موجود، ساخته و پرداخته ذهن پيامبر است! و پيامبر در آفرينش قرآن، نقش محوري داشته است!
در آذرماه 84 نامه سرگشاده‌اي به آقاي سروش نوشته و در آنجا لغزش‌هاي او را در مسئله امامت و خلافت گوشزد كردم و بار ديگر از او درخواست نمودم كه به آغوش ملت اسلامي و بالأخص علما و حوزه‌هاي علميه باز گردد و بداند كه اين نوع سروصداها و هياهوها زودگذر است و به سان موج دريا، پس از اندي خاموش مي‌شود، و آنچه باقي مي‌ماند، همان حق و حقيقت است و تصور مي‌كردم كه اين نامه پدرانه درباره او مؤثر افتد. كساني كه اين نامه را خوانده بودند، از نگارش آن، اظهار رضايت مي‌كردند، ولي مصاحبه او درباره قرآن، بر تأسف و تأثرم افزود، و با خود فكر كردم كه زاويه انحراف روز به روز بيشتر مي‌شود و اين سؤال به ذهنم رسيد كه چه عاملي در كار است كه از اين فرد دست‌پرورده حوزه و دانشگاه، چنين بهره‌كشي مي‌كنند؟ او با آن چهره نوراني، و بيان شيرين، روزگاري مدرس نهج‌البلاغه بود. خطبه همام را به نحو دلپذيري تفسير مي‌كرد، چه شد كه از اين گروه اين همه فاصله گرفت.
از اين مقدمه بگذرم، و با نگارش اين نامه و نقد انديشه او، روزنه اميد به اصلاح او را بار ديگر باز بگذارم، به اميد آن كه با خواندن اين نامه، بار ديگر به آغوش امت اسلامي باز گردد.
مكتب شك يا «سوفيسم»
در قرن پنجم قبل از ميلاد، در يونان باستان، گروهي به مكتب شك در همه چيز، حتي در وجود خود، و وجود خارج از خود روي آورده و افكار و عقايد عجيبي را از خود ارائه كردند. رشد انديشه سفسطي مدتي بر تفكر يوناني غلبه كرد، لكن به وسيله حكيمان تفسير و کلام سيال اسلامی امروز چنان به جمود مبتلا شده که حتی آرای خودی ها را بيگانه می پندارند و گمان می کنند که مستشرقان مخترع آنها هستند و قابل تامل تر اينکه هيچ کس از گذشتگان معتزله را به اين دليل کافر نخواند. بل پاره ای از درشت گويان اشعری نوشتند که اين منکران ديو، خود ديو زده و ديوانه اند و انديشمندان بزرگي مانند سقراط و افلاطون و ارسطو به عمر آن خاتمه داده شد، زيرا مغلطه‌هاي آنان را آشكار ساخته و به بيماري سفسطه پايان بخشيدند. ارسطو با تدوين منطق، توانست يك نوع نظم فكري واقع گرايانه به بشر تقديم كند، با اين كه انديشمندان ياد شده خدمات ارزنده‌اي به تفكر بشري تقديم كند، با اين كه انديشمندان ياد شده خدمات ارزنده‌اي به تفكر بشري تقديم نمودند، ولي چيزي نگذشت كه مكتب ديگري به نام مكتب «لا ادري» به وسيله پيرهون (365-275م) پي‌ريزي شد و مكتب انكار واقعيات به مذهب شك مطلق تبديل گشت، ولي آن نيز ديري نپاييد و به تاريخ پيوست.
فلاسفه اسلام مانند شيخ‌الرئيس و پس از آن صدرالمتألهين دراين باره سخنان شيوايي دارند كه علاقه‌مندان مي‌توانند در اين مورد به كتاب «شناخت در فلسفه اسلامي» از اين قلم مراجعه كنند.
در خيزش اخير غرب، بار ديگر مكتب تشكيك به صورت‌هاي «علمي نما» ظاهر گشت و همت گروهي از فلاسفه غرب، براين شد كه به جاي اين كه بربناي رصين فلسفه، طبقه‌اي بيفزايند، كوشش كردند كه بار ديگر همه اين بنا را فرو ريزند و هنر آنان اين شد كه همه جا در شك و ترديد سخن بگويند و به قول فروغي «هنر فيلسوفان انگليسي جز اين نبود كه بناي رفيع فلسفه را كه تا آن زمان برپا شده بود فرو ريزند، بي آن كه چيزي به آن بيفزايند.»
جاي سخن نيست كه شك، گاهي گذرگاه يقين است و تا انسان شك نكند به يقين نمي‌رسد ولي شكي زيباست كه پل يقين باشد و به اصطلاح گذرگاه باشد نه اقامتگاه، ولي متأسفانه شك اين گروه اقامتگاه است، نه معبر و گذرگاه.
بيماري ديگري كه زاييده همين تفكر شك‌گرايي است، طرح نظريه، بدون اين كه كوچكترين دليل و برهان، به همراه آن باشد، و هرگاه سؤال شود دليل شما براين گفتار چيست؟ مي‌گويد: «I think» ( من فكر مي‌كنم). اما شما چرا چنين فكر مي‌كنيد؟ به چه دليل؟ سؤال از دليل و برهان ممنوع است!!
شيخ‌الرئيس مي‌فرمايد: هر فردي گفتار كسي را بدون دليل و برهان بپذيرد، او از فطرت انساني منسلخ شده است، ولي متأسفانه اين بيماري (طرح نظريه بدون دليل) آن هم با يك رشته سخنان حماسي به تدريج گسترش پيدا كرده در حالي كه منطق قرآن اين است: «قُلْ هاتُوا بُرْهانكُمْ».
جناب سروش در آن بحث پيشين (بحث امامت و خلافت) درباره امامان بي‌مهري كردند ولي در اينجا گام فراتر نهاده به حريم وحي و قرآن بي‌مهري ورزيده‌اند، و من از خدا مي‌خواهم كه وي در اين حد توقف كند و گام فراتر ننهد، كه مبادا سعادت اخروي او (كه قطعاً خواستار جدي آن است بيش از اين به خطر بيفتد.)
خلاصه نظريه
حقيقت اين است كه او در بيان نظريه خود دچار اختلاف و تناقض‌گويي مي‌شود و نمي‌توان اطراف آن را در نقطه‌اي و به صورت نظريه واحدي گردآوردف و به اصطلاح آن چنان به نعل و به ميخ مي‌زند كه اگر به نقطه‌اي اعتراض شود، بتواند از آن بگريزد. اينك سخنان او را در چند فراز نقل مي‌كنم:
1. تجربه‌اي به سان تجربه شعرا
دكتر سروش مي‌گويد: وحي، الهام است و اين همان تجربه‌اي است كه شاعران و عارفان دارند، هرچند پيامبر آن را در سطح بالاتري تجربه مي‌كند، و در روزگار مدرن ما، وحي را با استفاده از استعاره شعري مي‌فهميم، چنان‌كه يكي از فيلسوفان مسلمان گفته است وحي بالاترين درجه شعر است.
تحليل
اين نظريه، نظريه جديدي نيست، بلكه همان است كه مشركان مكه، قرآن را از اين راه تفسير مي‌كردند و مي‌گفتند: همان‌طور كه امرؤ القيس در پرتو الهام، معاني و الفاظ را مي‌آفريند، محمد نيز از همين طريق، آفريننده معاني و الفاظ آيات است. مسلماً مقصود آنان از شعر، شعر منظوم نيست، بلكه يافته و تخيلات انسان از طريق تفكر چه در قالب نظم و چه در قالب نثر. قرآن اين نظريه را از آنان نقل مي‌كند و به نقد آن مي‌پردازد:
«وَ يَقُولُونَ أإنّنا لتاركُوا آلهتنا لشاعرٍ مَجْنُون» (صافات/ 36).
«مي‌گويند: آيا ما خدايان خود را به خاطر يك شاعر ديوانه رها مي‌كنيم؟!».
و نيز مي‌فرمايد:
«أَمْ يَقُولون شاعر نتربّص به رَيب المَنُون» (طور / 52)
«مي‌گويند: او شاعر است و ما در انتظار مرگ او هستيم».
و گاهي قرآن را از سه راه توجيه مي‌كردند و آن را ساخته فكر پيامبر دانسته، گاهي مي‌گفتند: افكار پراكنده است و گاهي مي‌گفتند به خدا دروغ بسته و سرانجام مي‌گفتند: شاعري است كه تخيلات خود را در اين قالبها ريخته است:
«بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحلام بَل افتراهُ بَلْ هُوَ شاعِرٌ» (انبيا / 5).
«بلكه مي‌گفتند: افكار آشفته‌اي است، بلكه آن را به دروغ ساخته و پرداخته است، بلكه او شاعري بيش نيست».
قرآن در نقد اين نظريه مي‌گويد:
«وَمَا هُوَ بِقَول شاعرٍ قَليلاً ما تُؤْمِنُون» (حاقه/ 41).
«آن سخن شاعري نيست، شما اندك ايمان مي‌آوريد».
و در آيه ديگري مي‌فرمايد:
«وَمَا عَلّمْناهُ الشعْر وَما يَنْبَغي لَهُ إِنْ هُوَ إلاّ ذِكرٌ وَ قُرآن مُبين» (يس/ 69)
«ما به او شعر نياموختيم و سزوار او هم نيست، و آن، جز يادآوري و قرآني آشكار نيست».
بالأخره آنان، پيامبر را با شعرا در يك صف قرار داده بودند، محتواي نظريه مورد بحث نيز بيش از اين نيست، هرچند كلمه «در سطح بالاتري» را به آن افزوده است، ولي مجموعاً از يك منشأ سرچشمه مي‌گيرد.
اگر مي‌گويد: شعرا از خود، الهام مي‌گرفتند ولي پيامبر از مقام ربوبي الهام مي‌گرفت، در اين صورت، عطف اين دو به هم، عطف مباين به مباين است و در نتجيه تشبيه مخّل و ناروا مي‌باشد.
از اين بگذريم، بالأخره اين نظريه چه دليلي دارد؟ آيا شاهدي هم بر آن داريد؟ متأسفانه اين مصاحبه، سرتاسر، طرح يك رشته تصورات و مفاهيم است بي‌‌آن كه براي اثبات آن دليلي اقامه شود. اگر واقعاً قرآن در حد يك انديشه شعري هرچند در سطح بالاتر است، پس چرا تحدّي كرده ولو با آوردن يك سوره؟. كدام شاعر در طول عمر خود، تحّدي مي‌كند و مي‌گويد: احدي نمي‌تواند تا روز رستاخيز غزلي مانند غزل‌هاي من بياورد؟
در اينجا باز مي‌توان به صاحب اين نظريه گفت: همين تفسير و توجيه شما درباره قرآن جز يك نوع تجربه شعري چيزي ديگري نيست، يعني نفس شما اين انديشه را پرورش داده و بر صحفه ذهن آورده و بر نوك قلم و سر زبان جاري ساخته است، بي‌آنكه واقعيتي در پشت آن نهفته باشد.
اگر واقعاً شعر و شاعري و آنچه در اين رديف است، فاقد ارزش جادوانه است، سخن شما نيز از همين سنج است.
2. پيامبر آفريننده و توليدكننده قرآن است
در مورد ديگر مي‌گوديد: استعاره شعر، به توضيح اين نكته كمك مي‌كند، پيامبر درست مانند يك شاعر احساس مي‌كند كه نيرويي بيروني او را در اختيار گرفته است، اما در واقع يا «حتي بالاتر از آن، در همان حال شخص پيامبر همه چيز است، آفريننده، توليدكننده، بحث درباره اين كه اين الهام از درون است يا از برون، حقيقتاً اينجا موضوعيتي ندارد، چون در سطح وحي تفاوت و تمايزي ميان درون و بيرون نيست».
تحليل اين كلمات و جمل مي‌رساند كه صاحب نظريه، قرآن را تجلّي شخصيت دروني پيامبر (ص) مي‌داند كه در اصطلاح به آن «وحي نفسي» مي‌گويند. توجيه وحي در مورد پيامبران از طريق مسئله تجلي شخصيت باطن، نخست از طرف گروههاي تبشيري يعني كشيشان و خاورشناسان اظهار شد و بيش از همه خاورشناسي به نام «درمنگهام» در اين‌باره گردوخاك كرده است. وي با تلاش‌هاي كودكانه‌اي مي‌خواهد براي قرآن، منابعي معرفي كند كه يكي از آنها تجلّي شخصيت دروني است. او درباره نظريه خود چنين مي‌نويسد:
«عقل دروني محمد و يا به تعبير امروز شخصيت باطني او به بي‌پايگي آيين شرك، پي‌برده بود. او براي رسيدن به مقام نبوت به پرستش خدا پرداخت و در غار حرا براي عبادت، خلوت نمود و در آن جا ايمان وجدان او به درجه‌اي بلند رسيد و افق افكارش وسيع، و ديد بصيرتش دو چندان شد. در اين مرحله آن‌چنان نيرومند شد كه براي هدايت مردم، شايستگي پيدا كرد. او پيوسته در فكر و انديشه بود تا آنگاه كه يقين كرد: اين همان پيامبري مي‌باشد كه خداوند او را براي هدايت بشر برانگيخته است. اين آگاهي‌ها بر او چنان وانمود مي‌شد كه از آسمان بر او نازل مي‌شود و اين خطاب را خداوند بزرگ به وسيله جبرئيل براي او مي‌فرستد.»(وحي محمدي، ص 86)
آنچه احساس شاعران را از احساس پيامبران، جدا مي‌سازد، همان است كه آقاي سروش براي آن موضوعيتي قائل نشده است. شاعران منبع الهام را درون، و انبيا، منبع الهام را برون از خود مي‌دانند، ولي متأسفانه اين بزرگ‌ترين نقطه تفاوت را ايشان بسيار سهل و آسان گرفت و گفت: «بحث درباره اين كه آيا اين الهام، از درون است يا از برون، حقيقتاً اين موضوعيتي ندارد»، در حالي كه نقطه بارز تفاوت اين دو الهام در همين است.
افرادي كه در مسائل فلسفي و عرفان دست توانايي ندارند، نمي‌توانند مرز اين دو نوع الهام و دو نوع احساس را از هم جدا سازند، لذا همان مشركان عصر رسول خدا نيز به خاطر عدم توانايي در درك تفاوت اين دو نوع احساس، با خود فكر مي‌كردند كه چگونه ممكن است فردي از برون خود، الهام بگيرد و مأمور هدايت مردم شود. قرآن اين انديشه را از آنان چنين نقل مي‌كند:
«أكانَ لِلنّاسِ عَجباَ أن أوحَيْنا إلي رَجُل مِنْهُمْ أنْ أنْ أنذرِ النّاسَ وَ بَشّرِ الّذِينَ آمَنُوا أنّ لَهُمْ قَدَمَ صِدقٍ عِنْدَ رََبّهِمْ قَالَ الكافِرونَ إِنّ هذا لَسَاحِرٌ مُبينٌ» (يونس/ 2).
«آيا براي مردم مايه شگفت است كه بر شخصي از خود آنان وحي فرستاديم تا مردم را هدايت كند؟ و به گروههاي با ايمان بشارت بده كه در درگاه الهي سابقه نيك و راست دارند، ولي افراد كافر او را ساحر و جادوگر مي‌خوانند».
گروههاي مخالف براي مبارزه با «وحي محمدي» در تمام اعصار، توجيه‌ها و تصورهايي داشتند ولي ماهيت توجيه‌ها و تفسيرهاي باطل در تمام زمان‌ها يكي بود. چيزي كه هست، در عصر حاضر، همان تهمت‌ها و ناسزاها، همان توجيه‌ها و تفسيرهاي بوجهلي و بوسفياني، تغيير قيافه داده و به صورت كالاي نو و به عنوان يك تحقيق علمي عرضه شده است.
3. مفاهيم از خدا، و الفاظ از پيامبر
صاحب نظريه در عبارت‌هاي پيشين، از طريق اجمال و تفصيل، قرآن را توليد خود پيامبر را آفريننده قرآن دانست. اما در همين مصاحبه در جاي ديگر مي‌گويد:
«پيامبر به نحو ديگري نيز آفريننده وحي است. آنچه او از خدا دريافت مي‌كند مضمون وحي است. اما اين مضمون را نمي‌توان به همان شكل به مردم عرضه كرد چون بالاتر از فهم آنها و حتي وراي كلمات است. اين وحي بي‌صورت است و وظيفه شخص پيامبر اين است كه به اين مضمون بي‌صورت، صورتي ببخشد تا آن را در دسترس همگان قرار دهد».
وي در اين نظريه، مفاهيم و معاني را از جانب خدا دانسته، ولي شكل و صورت را آفريده خود پيامبر مي‌شمارد. و در نتيجه بخشي از اعجاز قرآن را كه در زيبايي الفاظ و استواري تعبير نمايان مي‌شود، انكار ورزيده و فقط معاني را از جانب خدا دانسته است.
بنابراين قرآن كار مشتركي ميان خدا و پيامبر است زيرا معاني از جانب خدا و صورت از جانب پيامبر مي‌باشد تو گويي يك شركت سهامي است كه سرمايه از جانب خدا و صورت‌سازي از جانب پيامبر است.
اكنون بايد پرسيد كه اين نظريه نازلتر از نظريه نخستين است؟، در آنجا همه چيز از آن رسول خدا بود، جز يك رابطه ضعيف با خدا، ولي در اين جا معاوني بي‌صورت از جانب خدا و صياغت و صورت از جانب پيامبر!
و نيز بايد پرسيد: دليل شما براين مشاركت چيست؟ آيا خداي قادر بر انزال مفاهيم، قادر بر صورت‌سازي نيست؟
از اين گذشته، خود قرآن برخلاف اين نظريه گواهي مي‌دهد، زيرا كراراً به پيامبر امر مي‌كند: چنين بگو مثلاً: «قُلْ هُوَ الله أحََد» يعني مفاهيم و صور هر دو از جانب خدا است.
4. شرايط حاكم بر زندگي پيامبر، توليدكننده قرآن است
صاحب اين نظريه گاهي، خود پيامبر را مستقلاً توليدكننده قرآن مي‌داند و مي‌گويد: او همه چيز است، و نقش محوري دارد، و گاهي نوعي مشاركت بين خدا و پيامبر را مطرح كند، اما گاهي هم مي‌خواهد بگويد شرايط حاكم بر زندگاني پيامبر، توليدكننده اين مفاهيم و افكار و معاني است و به تعبير ديگر، زمان را آفريننده اين محصول (قرآن كريم) مي‌شمرد و مي‌گويد:
«تاريخ زندگي خود او، پدرش، مادرش، كودكي‌اش و حتي احوالات روحي‌اش در آن نقش دارند. اگر قرآن را بخوانيد حس مي‌كنيد كه پيامبر گاهي اوقات شاد است و طربناك و بسيار فصيح، در حالي كه گاهي اوقات پرملال است و در بيان سخنان خويش بسيار عادي و معمولي.... اين جنبه كاملاً بشري وحي است».
اكنون سؤال مي‌شود: او در اين تعبير مي‌خواهد قرآن را كتابي صددرصد بشري معرفي كند و به‌سان ديگر مؤلفان قلمداد كند كه شرايط حاكم بر زندگاني آنان در نگارش و تعبير آنان كاملاً مؤثر مي‌باشد و به تعبير ديگر تمايلات و فرهنگ‌ها، در تدوين آن كاملاً مؤثر بوده است. اگر واقعاً چنين است، پس چرا خداي محمد، همه آنها را نفي مي‌كند و عاملي جز وحي را در آفرينش قرآن مؤثر نمي‌داند و مي‌فرمايد:
«وَما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوي * إنْ هُوَ إلاّ وَحْيٌّ يُوْحي * عَلَّمهُ شَديدُ الْقُوي» (نجم/ 3-5).
«او هرگز از روي هوا و هوس سخن نمي‌گويد و آنچه مي‌گويد سروش غيبي است كه در اختيار او گذارده شده است و موجود نيرومندي (فرشته وحي) به او آموخته است».
دم زدن از اين كه قرآن كتاب بشري است، با صدها آيه قرآني در تضاد است. اينك برخي از اين آيات:
1- «ولو كانَ مِن عندِ غيرالله لوجَدوا فيه اختلافاً كثيراً» (نساء 82)
اگر از جانب غير خدا بود، در آن اختلاف فراواني مي‌يافتند.
2- «كتاب انزلناه اليك لتُخرِجَ الناسَ مِنَ الظُلماتِ الي النور» (ابراهيم 1)
قرآن كتابي است كه ما آنرا فرو فرستاديم تا مردم را از تاريكي‌ها به روشني وارد سازي.
3- «انا انزلناه قراناً عربياً لعلكم تعقلون» (يوسف 12)
ما آنرا به صورت قرآن عربي فرو فرستاديم تا بينديشيد.
4- «و كتاب انزلناه مبارك» (انعام 92)
اين كتاب مباركي است كه ما آنرا ارسال كرديم.
با اين گفتار صريح چگونه آنرا كتاب بشري تلقي كنيم و آنرا ساخته بشر بدانيم در حالي كه در صداقت و راستگويي محمد امين (ص) كسي ترديد ندارد.
برداشت‌‌ها و اطلاعات نادرست
ما، در اينجا به تبيين اصل نظريه ايشان پرداختيم كه به چهار صورت مختلف بيان مي‌كند، بدون اين‌كه دليلي بر نظريه خود بياورد، و خود تناقض، روشنترين گواه بر بي‌پايگي آن است.
ولي در كنار اين نظريه، يك رشته شطحات و سخنان نا برازنده نيز دارد كه به صورت گذرا به آنها اشاره مي‌شود:
1. مي‌گويد: «امروزه مفسران بيشتري فكر مي‌كنند وحي در مسائل صرفاً ديني مانند صفات خداوند، حيات پس از مرگ، و قواعد عبادات خطاناپذير نيست، آنها مي‌پذيرند كه وحي مي‌تواند در مسائلي كه به اين جهان و جامعه انساني مربوط مي‌شود، اشتباه كند. آنچه كه قرآن درباره وقايع تاريخي، ساير اديان و ساير موضوعات عملي زميني مي‌گويد لزوماً نمي‌تواند درست باشد، اين مفسران، اغلب استدلال مي‌كنند كه اين نوع خطاها در قرآن خدشه‌اي به نبوت پيامبر وارد نمي‌كند چون پيامبر به سطح دانش مردم خويش فرود آمده است و به زبان زمان خويش سخن گفته است».
اكنون سؤال مي‌شود: اين كلمه «بيشتر» و «اغلب» كه به كار مي‌برد و مفسران اسلامي را به مطلب ياد شده متهم مي‌سازد، كدام مفسران هستند كه در طول چهارده قرن، به خطاپذيري قرآن در مسائل مربوط به زندگي اعتراف مي‌كنند؟ آنان جز مشتشرقان و جز دنباله‌روهاي آنان مانند رئيس قادياني‌ها و متأثر از آنان مانند برخي از نويسندگان مصري كسي نيستند.
از اين گذشته، اين تبعيض در خطا چه معني دارد كه پيامبر در ماوراي طبيعت صددرصد واقع‌گو و حقيقت‌نما باشد ولي در مسائل ملموس و عيني دور از حقيقت سخن بگويد؟ و اگر هم يك مفسر درباره آيه‌اي كه مورد نظر اوست، سخني گفته باشد، دليلي بر همگاني بودن مطلب نيست. قرآن علم و دانش پيامبر را عظيم‌ترين فضل الهي مي‌شمارد و مي‌فرمايد:
«وَعَلَّمَتَ ما لَمْ تَعْلَم و كانَ فَضلُ الله عَليْكَ عَظِيماً» (نساء / 113).
«خداوند آنچه نمي‌دانستي به تو آموخت و بخشش خدا به تو بسيار بزرگ است».
آيا دانشي كه قرآن آن را عظيم مي‌شمارد، چگونه در بخش دوم خطاپذير مي‌باشد؟
2. آنگاه گام فراتر نهاده و علم پيامبر را چنين توصيف مي‌كند:
«من ديدگاه ديگري دارم. فكر نمي‌كنم دانش او از دانش مردم هم عصرش درباره زمين، كيهان، ژنتيك انسانها بيشتر بوده است. اين دانشي را كه ما امروز در اختيار داريم، نداشته است و اين نكته خدشه‌اي به نبوت او وارد نمي‌كند، چون او پيامبر بود، نه دانشمند يا مورخ».
اكنون سؤال مي‌شود: دليل شما براين كه او از اين مسائل آگاه نبوده، و دانش او درباره اين مسائل در حد همان دانش عرب جاهلي بوده است، چيست؟
ما، در اينجا نمي‌خواهيم در مورد اعجاز علمي قرآن سخن بگوييم زيرا درباره اعجاز علمي قرآن، در كتاب «مرزهاي اعجاز» به صورت گسترده، سخن گفته‌ايم. پيامبر گرامي (ص) از طريق وحي و جانشين معصوم او مانند علي (ع) در نهج‌البلاغه و فرزند او در صحيفه سجاديه از يك رشته حقايق علمي پرده برداشته‌اند كه جهان آن روز و ديروز آن را تصور نمي‌كرد. زهي بي‌انصافي كه اين همه حقايق علمي را در اين كتابها منكر شويم و آنگاه عذر بياوريم كه او پيامبر بود نه دانشمند، يعني پيامبر بود و عالم نبود، پيامبر بود و آگاه از اسرار نبود.
اتهام به معتزله از آنجا كه صاحب نظريه، قرآن را توليد فكر پيامبر شمرده، به دنبال اين مي‌گردد كه براي خود شريك و همراه پيدا كند، در اين ميان ديواري كوتاه‌تر از ديوار معتعزله پيدا نكرده و اين مطلب را به آنها نسبت مي‌دهد و مي‌گويد:
«باور به اين نيز كه قرآن يك محصول بشري و بالقوه خطاپذير است و در عقايد معتزله داير به مخلقو بودن به طور تلويحي آمده است».
البته معتزله، هر چند منقرض شده‌اند و چندان شخصيتي بارز از آنها باقي نيست، اما كتاب‌هاي آنان در اختيار همگان است. حاشا و كلاّ كه آنها قرآن را مخلوق به معناي ساخته فكر پيامبر (ص) بدانند.
اصولاً مسئله مورد بحث، در قرن دوم از طرف مسيحيان درباره عباسي مطرح شد كه آيا قرآن «قديم» است يا «حادث»؟ گروهي بر قدمت قرآن و گروهي بر حادث بودن آن معتقد شدند. محدثان، قرآن را قديم دانستند و متعزله حادث، زيرا قديم بالذات منحصر به خداست و غير او همه و همه حادث‌اند. و يكي از آنها قرآن است كه فعل خداست و فعل خدا از حدوث جدا نيست. و اگر مي‌گفتند مخلوق است، به معناي آفريده خدا است نه به معناي مختلق و ساخته فكر پيامبر، و لذا در روايات ما اصرار شده است كه قرآن را نه قديم بخوانند و نه مخلوق، زيرا قديم بخوانند، نوعي شرك است، مخلوق بخوانند، دشمن از آن سواستفاده كرده و آن را به معني مختلق و ساخته و پرداخته فكر پيامبر مي‌دانند، و لذا مشركان عصر رسول خدا (ص) همين تعبير را به كار مي‌بردند و مي‌گفتند:
«ما سَمِعْنا بِهذا في الملّة الآخرة إِنْ هذا إِلاّ اختلاق» (ص/7).
«ما اين سخن را در آييني ديگر نشنيديم و اين جز چيزي ساخته و پرداخته نيست».
اتهام به مولوي و عرفا
باز براي اين كه تنها نماند، به فكر افتاده كه از مولوي مايه بگذارد و مي‌گويد:
«قرآن آيينه ذهن پيامبر است. آنچه در دل سخن مولوي مندرج است اين است كه شخصيت پيامبر، تغيير احوال و اوقات خوب و بد او همه در قرآن منعكس است».
نسبت دادن آسان است ولي اثبات آن مشكل، در كدام بيت مولوي اين نتيجه‌اي كه او گرفته آمده است؟ در حالي كه مولوي صدها بيت دارد كه درست خلاف اين را به صراحت بيان مي‌كند از جمله:
چون كتاب الله بيامد هم بر آن
اين چنين طعنه زدند آن كافران
كه اساطير است و افسانه نژند
نيست تعميقيّ و تحقيقي بلند
گرچه قرآن از لب پيغمبر است
هركه گويد حق نگفت، آن كافر است
اين همه آوازها از شه بود
گرچه از حلقوم عبدالله بود
تعيين تكليف براي مسلمانان
او در پايان سخن براي مسلمانان امروز تعيين تكليف مي‌كند و مي‌گويد: «وظيفه مسلمانان امروز اين است كه گوهر قرآن را به گذشت زمان ترجمه كنند».
سؤال مي‌شود: قرآني كه شما آن را كتاب بشري و خطاپذير دانستيد، چه نيازي دارد كه به ترجمه و تفسير آن به زبان روز بپردازيم؟ چه نيازي به اين خطا‌پوشي هست؟ شما با معرفي قرآن به عنوان كتاب خطاپذير و بشري، از جامعه اسلامي فاصله گرفتيد، ديگر نيازي به نصايح شما نيست. آن كس مي‌تواند نصحيت كند كه در شمار اين گروه بماند، ولي فردي كه با گروهي وداع كند، جايگاه رهبري و راهنمايي و اندرزگويي خود را با اين كار از دست داده است.
در پايان يادآور مي‌شويم: بنده اين نامه را با كمال تأثر و تأسف نگاشته‌ام ولي اميدوارم كه اين مصاحبه از او نباشد و مترجم يا مترجمان درست ترجمه نكرده باشند كه در اين صورت ايشان وظيفه دارد كه اشتباهات آن را برطرف كند تا آب رفته به جوي باز آيد.
و نيز از صاحب نظريه درخواست مي‌شود درباره «وحي محمدي» و شبهاتي كه پيرامون آن از طرف خاورشناسان و دنباله‌روهاي آنان مطرح شده است به كتاب «نقد بيست و سه سال» از اين قلم مراجعه كنند. در آن كتاب به روشني ثابت شده است كه همه اين توجيه‌ها و تفسيرها همراه با زرق و برق، تعبير ديگري از داوري‌هاي عصر جاهلي است و در حقيقت، محتوا يكي و پوشش و شيوه بيان دو تا است. چيزي كه هست عرب عصر رسالت به خاطر سادگي، نظر خود را، برهنه مطرح مي‌كرد، ولي دگرانديشان به همان انديشه‌ها، رنگ علمي بخشيده و «سراب» را به صورت آب جلوه مي‌دهند. والسلام
اظهارات دکتر سروش در مورد وحی و قرآن که در تاریخ اول دی ماه در گفت و گو با نشریه ی هلندی " زم زم " مطرح شده است.
