وقتی با گذشت 9ماه بارداری، کودکت متولد می‌شود؛ به‌دلیل رایگان و در
دسترس‌بودن شیر مادر، خیالت حداقل از بابت تغذیه‌اش در ماه‌های اول زندگی
باید راحت باشد. اما به‌دلایل مختلف، تو هم این‌روزها به والدین پرمشغله‌ای
پیوسته‌ای که شیرخوارشان را با شیرخشک تغذیه می‌کنند.
نیمی از کودکان زیر
دوسال ایرانی، یعنی حدود یک‌میلیون‌ونیم کودک، با شیرخشک تغذیه می‌شوند و
این یعنی مصرف بیش از 25میلیون‌قوطی شیرخشک در سال توسط فرزندان نوزاد و
شیرخوار ایرانی که قرار بود روزی شیر مادر را به‌دلیل مزایای آن بنوشند.
با این حال، دلایل مختلف مانع از این کار می‌شود؛ چندقلوزایی، بیماری‌های
مادرزادی کودک و مادر که مانع شیردهی می‌شود، کمبود شیر مادر و وزن‌نگرفتن
نوزاد، کودکان بی‌مادر و بی‌سرپرست و دوری مادر و کودک به مدت زیاد به‌دلیل
شاغل‌بودن مادر و عوامل فرهنگی، از جمله شایع‌ترین دلایل استفاده از
شیرخشک برای نوزادان است.
در این بین، آمار وزارت بهداشت، درمان و آموزش
پزشکی نشان می‌دهد 97درصد کودکان برای خوردن شیر مادر مشکلی ندارند. اما با
وجود تشریح و اعلام مکرر برتری‌های شیر مادر نسبت به شیرهای مصنوعی و نیز
ممنوع‌شدن تبلیغات شیرخشک در ایران، آمار حاکی از استفاده حدود نیمی از
شیرخواران زیر دوسال ایرانی از شیرخشک است. مزایای فراوان شیردهی برای
مادران و نوزادان سبب شده است متخصصان کودکان همواره به مصرف شیر مادر
اصرار کنند. مواردی از جمله تامین عاطفی مادر و فرزند، جلوگیری از
بیماری‌های تنفسی و گوارشی و آلرژی در کودکی و نیز برخی بیماری‌ها در
بزرگسالی، سطح سلامت بالا، ضریب هوشی بالاتر، تکامل گفتاری بهتر برای
نوزادان و کاهش خطر ابتلا به برخی سرطان‌ها در زنان به عنوان مزایای شیر
مادر مطرح شده است.
با وجود همه این فواید، باز هم تعداد زیادی از کودکان
با شیر مادر تغذیه نمی‌شوند. طبق آمارهای جهانی، کمتر از 40درصد مادران به
نوزادان خود شیر می‌دهند و مطابق با آمار وزارت بهداشت، آمار مصرف شیرخشک
در کشور ما نیز روند افزایشی داشته است.
به گفته سیدحامد برکاتی، رییس اداره سلامت کودکان و ترویج تغذیه با شیر
مادر وزارت بهداشت، در ایران 53درصد نوزادان در شهرها و 38درصد در روستاها
از تغذیه انحصاری با شیر مادر تا شش‌ماهگی محروم می‌شوند. به گفته او،
51درصد از شیرخواران تا دوسالگی با شیر مادر تغذیه می‌شوند و این یعنی نیمی
دیگر از کودکان زیر دوسال از شیر مادر محرومند. دلایل پزشکی و فرهنگی،
علت استفاده شیرخشک توسط والدین ایرانی است و آنها می‌توانند در صورت نیاز
از شیرخشک‌های یارانه‌ای که دولت به شیرخواران محروم از شیر مادر اختصاص
می‌دهد، استفاده کنند یا اینکه شیرخشک را به صورت آزاد از داروخانه‌ها تهیه
کنند. شیرخشک‌های معمولی در سه‌شماره برای سنین نوزادی تا شش‌ماهگی،
شش‌ماهگی تا یک‌سالگی و یک تا دوسالگی تولید می‌شود. تجارت شیرخشک، یکی از
تجارت‌های پرسود است و اکنون چهارکارخانه در ایران به تولید شیرخشک
می‌پردازند و بیش از 30نوع شیرخشک تولید می‌کنند.
در حال حاضر شیرخشک‌های معمولی ساخت ایران موجود یا قیمت آزاد از حدود
13هزارتومان تا 17هزارتومان برای هر قوطی به فروش می‌رسد و شیرخواران
معمولا هر هفته دوقوطی شیرخشک را مصرف می‌کنند. شیرخشک‌های خارجی هم از
21تا50هزارتومان برای هر قوطی خریدوفروش می‌شود و این در حالی است که قیمت
شیرخشک در سال‌های اخیر به‌سرعت رشد کرده است.
گاهی هم برخی مارک‌های شیرخشک در ایران کمیاب شده و والدین را با
دردسرهایی مواجه کرده است. هر از چند گاهی، برخی شیرخشک‌های رژیمی در کشور
کمبود و نایاب می‌شود که تاخیر شرکت‌های واردات این نوع محصول، دلیل این
موضوع از سوی مسوولان وزارت بهداشت، عنوان شده است.
زهرا، مادر پرنیای یک‌ساله که از یک‌ماهگی به فرزندش شیرخشک می‌نوشاند،
دلیل این کار را ناکافی‌بودن شیر خودش می‌داند و می‌گوید: «بچه مدام گریه
می‌کرد و به توصیه پزشک متخصص به او شیرخشک دادم.»
او کمیاب‌شدن برخی مارک‌های شیرخشک، نوسان قیمت و مشکلات گوارشی را از
مشکلات تغذیه کودکان با این نوع شیر می‌داند و می‌گوید: «مجبور شدم نوع
شیرخشک را باوجود سازگاری پرنیا با آن عوض کنم که عوارضی هم برای فرزندم
داشت.»
پرنیا حالا هر سه‌روز یک قوطی شیرخشک با قیمت آزاد به مبلغ
17هزارو400تومان مصرف می‌کند و والدینش مجبورند ماهی 174هزارتومان برای
تغذیه با شیرخشک فرزندشان کنار بگذارند.
فرناز مادر مهرزاد 10ماهه است که می‌گوید فرزندش از هشت‌ماهگی میلی به
خوردن شیر مادر نداشت و شیرخشک را پذیرفت. او هم شیرخشک را با قیمت آزاد از
داروخانه تهیه می‌کند و می‌گوید با وجود هزینه بالای شیرخشک، نمی‌توانسته
صبر کند تا وزن شیرخوارش کم شود تا به او شیرخشک یارانه‌ای تعلق گیرد.
دولت یارانه برخی نوزادانی را که مادر ندارند، بی‌سرپرست هستند یا مادرشان
بیمار است، شیر ناکافی برای تغذیه نوزاد دارد و چندقلوزایی داشته است،
می‌دهد و شیرخشک معمولی با قیمت پایین در اختیارشان می‌گذارد. مادران با
مراجعه به مراکز بهداشت در صورت داشتن شرایط لازم می‌توانند به مقدار
هفته‌ای یک قوطی، از شیرخشک یارانه‌ای برای فرزندشان استفاده کنند.
برای تامین شیرخشک معمولی خانواده‌های نیازمند، دولت سالانه
50میلیاردتومان یارانه می‌پردازد و در مجموع هر سال دولت حدود
80میلیاردتومان یارانه شیرخشک می‌پردازد. به گفته رسول دیناروند، رییس
سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، حدود پنج‌میلیون
قوطی شیرخشک یارانه‌ای سالانه در کشور توزیع می‌شود که 30میلیاردتومان
هزینه برای دولت دارد. با اینکه شیرخشک، نیاز تعداد زیادی از نوزادان و
شیرخوارانی است که به‌دلایل عنوان‌شده و نیز بیماری‌های متابولیکی از شیر
مادر محروم شده‌اند، اما تعداد قابل‌توجهی از مادران هم هستند که در کنار
شیر خود به فرزندشان شیرخشک می‌دهند.
دلایل فرهنگی یکی از دلایل این کار است و به همین سبب، تقریبا در همه
سیسمونی‌های نوزادان، حداقل یک بطری شیر به چشم می‌خورد. لیلی از چهارماهگی
به پسرش امیراعلا شیرخشک می‌دهد و دلیل این کار را پیشگیری از کاهش وزنی
نوزاد و جبران کمبود احتمالی شیر مادر عنوان می‌کند. اما دکتر حمیدرضا
شکراییان، متخصص اطفال و نوزادان، این امر را نادرست می‌داند و می‌گوید:
«لفظ شیر کمکی خیلی مرسوم شده است و عده زیادی از مادران بدون نظر پزشک با
دیدن گریه‌های شبانه نوزادشان، به‌طور خودسرانه اقدام به دادن شیرخشک به
بچه‌ای می‌کنند که شیر مادر می‌خورد.»
او تاکید می‌کند: «بچه‌ای که شیر
مادر می‌خورد نیازی به شیرخشک ندارد و این موضوع که می‌گویند شیر مادر کم
است، از لحاظ علمی ثابت نشده است. شیرخشک به نوزادان دوقلو یا بچه‌هایی
تجویز می‌شود که مادر به دلیل مشکلات مادرزادی یا اعمال جراحی پستانی، قادر
به شیردهی نیست یا داروهای خاص با منع شیردهی مصرف می‌کند.» او گریه شبانه
را دلیل کمبود شیر مادر نمی‌داند و می‌افزاید: «کاهش وزن‌گیری و رشد بچه
می‌تواند ما را به سوی انتخاب شیرخشک سوق دهد.»
ترکیب اصلی در اکثر
شیرخشک‌های امروزی، شیر گاو است ولی شیر گاو قبل از استفاده در شیرخشک به
میزان زیادی تغییر داده می‌شود. غلظت پروتیین‌ها در شیر معمولی گاو بالاست و
هضم این پروتئین‌ها برای نوزاد بسیار سخت است. سازندگان شیرخشک برای حل
این مشکل، کربوهیدرات (مواد قندی)، پروتئین و چربی شیر گاو را تغییر
می‌دهند و انواع ویتامین و مواد معدنی از جمله اسید فولیک (ویتامین B12)،
روی و آهن را که در شیر معمولی گاو میزان آنها کم است به آن می‌افزایند.
به گفته دکتر شکراییان، 99درصد انواع شیرخشک‌های معمولی تفاوتی با هم
ندارند و به همین دلیل پزشکان در انتخاب نوع شیرخشک سختگیر نیستند. او
می‌گوید: «هر مارکی که برای بچه شروع شود و مشکلی ایجاد نکند، محبوب‌ترین
شیرخشک است اما این نوع شیر برخلاف شیر مادر نمی‌تواند در محیط بیرون
نگهداری شود و در صورت نگهداری در یخچال باید این زمان به بیش از چهار تا
شش‌ساعت نرسد.»
با همه این حرف‌ها، این پزشک متخصص توصیه می‌کند مادرانی که به بچه‌هایشان
به هر دلیلی شیرخشک می‌دهند، از شیشه‌شیرهای با کیفیت بهتر استفاده کنند و
سر شیشه‌ها را نسبت به سن فرزندشان تعویض کنند و هنگام ضدعفونی‌کردن
شیشه‌ها در فواصل، مرتب از آب جوش استفاده کنند و دقت داشته باشند که هنگام
نوشیدن شیر، هوای اضافی وارد معده شیرخوار نشود.
