فرارو - رخشان بنی‌اعتماد بیش از یک دهه پیش مستندی ساخت که در اپیزود دوم آن، به زندگی زنی سرپرست خانوار می‌پردازد. این زن سه روز فرصت دارد تا منزلش را که مادر و فرزندش در آن زندگی می‌کنند، به صاحبخانه تحویل دهد و خانه دیگری برای خودشان پیدا کند. این زن که آرزو بیات نام دارد، در فیلم مشکلاتش را تعریف می‌کند؛ ازدواج‌های ناموفق او منجر به دوبار جدایی او از همسر می‌شوند و درآمد کم در شغلی پایین کفاف هزینه زندگی او را نمی‌دهد.
آرزو با وجود تمام مشکلات سر راهش، از بدرفتاری رئیسش با او در جایگاه یک زن گرفته تا اجاره ندادن خانه به او به‌عنوان زنی مطلقه، در پی آن است که زنی مستقل باشد. حکایت او شاید حکایت بسیاری از زنان جامعه ماست، که با گذشت 13 سال از ساخت این فیلم، هنوز هم درگیر مشکلاتی از این دست هستند.
بسیاری از مسئولان و متخصصان معتقدند که زنان سرپرست خانوار سالهاست که بیش از مشکلات اقتصادی و مالی در هجوم مشکلات اجتماعی قرار دارند، که حل این مشکلات را باید در اولویت قرار داد.
دکتر نیره توکلی می‌گوید: مشکلات اجتماعی پیرامون زنان سرپرست خانوار به پایگاه‌های اقتصادی – اجتماعی آنها مرتبط است. آمارها نشان می‌دهند تعداد زنانی که در طبقات پایین اجتماعی سرپرست خانوار و درگیر مشکلاتی اجتماعی و فرهنگی ناشی از آن هستند، بسیار بیشتر از طبقات بالای اجتماعی و فرهنگی است.
نیره توکلی (جامعه‌شناس و عضو گروه زنان انجمن جامعه‌شناسی ایران) در گفتگو با فرارو گفت: در ابتدا باید تعریف مشخصی از زنان سرپرست خانوار ارائه دهیم. در اکثر تعاریف این زنان، زنانی هستند که پیش از این ازدواج کرده و به دلایل مختلف – مرگ و زندان رفتن شوهر و یا طلاق – دیگر با همسرشان زندگی نمی‌کنند و باید خود و فرزندانشان را سرپرستی کنند. این درحالی است که ما باید تعریف زنان سرپرست خانوار را به زنانی که مجرد و تنها زندگی می‌کنند، زنانی که با پدرشان زندگی می‌کرده و تنها شده‌اند، زنانی که طلاق گرفته و جدا زندگی می‌کنند، زنانی که به دلیل فوت پدر و مادر عهده‌دار نگهداری خواهران و برادران خود هستند و... تعمیم دهیم.
نگاهی اشتباه نسبت به زنان وجود دارد
دکتر توکلی با اشاره به تعریف از زنان در سیستم فرهنگی جامعه ما ادامه داد: اینکه باید به مشکلات اجتماعی زنان توجه زیادی نشان داد، سخن درستی است و این زنان با این دست از مشکلات بسیار روبرو هستند. بیشتر این هجمه‌های اجتماعی مرتبط با مسائل فرهنگی حاکم در جامعه است. در فرهنگ ما نقش و وظیفه زن در رابطه با امور مربوط به خانه و خدمات آن تعریف می‌شود. این تعریف سبب می‌شود تا تصور از زنان سرپرست خانوار نیز تغییر کند، چرا که عهده‌دار شدن سرپرستی یک خانواده نقش تعریف‌شده را دچار اختلال می‌کند.
وی همچنین گفت: این سئوال نسبت به زنان سرپرست خانوار به‌وجود می‌آید که "این زنان چرا تنها هستند؟" که پیشاپیش نقطه ضعفی برای آنان به حساب می‌آید. پیش فرض ابتدایی ما نباید این باشد که زنان همواره به حامی احتیاج دارند. این نگاه سبب می‌شود تا کسانی که صلاحیت آن را ندارند، با دیده مجرم و گناه‌کار به نوع زندگی این زنان بنگرند. برای مثال بسیاری از بنگاه‌های املاک برای اجاره خانه، با دید حقارت‌بار و داشتن تصور نسبت به کسی که مستعد جرم است به این زنان نگاه می‌کنند.
توکلی با اشاره به پایگاه اجتماعی زنان، توضیح داد: پایگاه فرهنگی – اقتصادی زنان نیز بر این نوع نگاه و مشکلات اجتماعی موثر است. زنانی که در پایگاه‌های فرهنگی – اقتصادی بالاتری هستند، از حمایت‌های بیشتری بهره خواهند برد. خانواده‌های این زنان به دلیل پذیرش بالاترشان، حمایت بیشتری نیز از آنها خواهندکرد. این درحالی است که چنین حمایتی در اقشار پایین اجتماعی به مراتب کمتر است و زنان این طبقات در معرض آسیب‌های اجتماعی بیشتری هستند.
84% زنان سرپرست خانوار فقیر و بیکار هستند
دکتر توکلی اظهار کرد: تعداد زنان سرپرست خانوار در میان اقشار فقیر و پایین بیشتر است. بنابر آماری که چندی پیش منتشر شد، 84% از این زنان علاوه بر فقر بیکار نیز هستند. تعداد بالای این زنان در این قشر دلایل مختلفی دارد؛ ازدواج زنان در سنین پایین و بچه‌دار شدن و سپس از دست دادن همسر، زندان رفتن همسر به دلیل ارتکاب به جرم و... از این دلایل است. درصدی از این زنان که اشتغال دارند، معمولا در مشاغل پایین مشغول به کار هستند. همچنین باید گفت که اعتماد به نفس این زنان نیز در مقایسه با زنانی با همین وضعیت و در اقشار بالاتر، پایین‌تر است.
تغییر نگاه
این پژوهشگر حوزه زنان در ادامه درباره راه‌های بهبود وضعیت زنان سرپرست خانوار اظهار کرد: برای بهبود وضعیت زنان سرپرست خانوار، در گام اول باید نگاه به زنان و نقش آنان تغییر کند و لزوم حمایت از آنها توسط یک مرد از دوش آنان برداشته شود. همچنین ما باید این را بپذیریم که ما در حال حاضر و در جهان انواع خانواده را داریم که یکی از اشکال آن سرپرستی خانوار توسط زنان است. تغییر نگاه درباره زنان کمک می‌کند تا مشکلات اجتماعی آنها کمتر شود.
وی همچنین گفت: باید مراکزی در جامعه وجود داشته باشند تا زنانی که به هر دلیل سرپرستی خود و دیگرانی را به عهده می‌گیرند، بتوانند از این مراکز کمک بگیرند. این مراکز باید به هنگام استیصال، کمک‌های شغلی، مسکن‌های بلاعوض، کمک‌های حقوقی، کمک‌های مشاوره‌ای و... را در اختیار این زنان قرار دهند. برخی از زنان در پی مشکلات اجتماعی ناگهانی، نیازمند حمایت‌های فوری هستند، در غیر اینصورت به وضعیت بدی گرفتار می‌شوند، که یکی از آنها کارتن‌خوابی است.
نیره توکلی ضمن اشاره به اقدامات ضعیف در این زمینه گفت: در زمینه حمایت از زنان سرپرست خانوار، حمایت‌ها توسط ارگان‌های دولتی تا به حال بسیار کم بوده است. به تازگی بهزیستی وجود چندین خانه امن را خبر داده، اما رجوع به آنها در مواقع اضطراری است. بنابراین به چنین اقداماتی نباید اکتفا کرد.
این عضو انجمن جامعه‌شناسی ایران در انتها تصریح کرد: مسئولان بارها از اینکه در تلاش برای بهبود زندگی زنان هستند، سخن گفته‌اند، اما مشخصا در این رابطه چیزی دیده نمی‌شود. بنابراین، علاوه بر فرهنگ‌سازی ما نیازمند داشتن مراکز حمایتی دولتی و غیردولتی در راستای کمک با زنان سرپرست خانوار هستیم.
این دشمنی که همیشه شب و روز در کمین است توهم ذهن شماست.
دشمن هم هست اما ممکن است گاهی هم در فکر امورات دیگر خودش باشد