یادداشت دریافتی- عادل چایچیان*؛ در
بررسی و تحلیل برنامه هسته ای ایران ابتدا ما باید پاسخ این سوال را بدهیم
که اساسا دنبال چه هستیم. اختلافات اصلی طرفین مذاکرات هسته ای ایران با
قدرت‌های جهانی (5+1) در خصوص برنامه هسته ای ایران می‌تواند به چهار محور
زیر تقسیم گردد:
ظرفیت غنی سازی اورانیوم: اورانیوم دارای دو
ایزوتوپ عمده است: 235 و 238. ایزوتوپ‌های یک عنصر دارای تعداد پروتون
یکسان و تعداد مختلفی از نوترون در هسته آن عنصر می‌باشند. ایزوتوپی که در
سوخت هسته ای دارای ارزش کاربردی است، ایزوتوپ 235 است.
در
اورانیوم طبیعی که از معادن استخراج می‌شود، 7/0% ایزوتوپ 235 و مابقی
ایزوتوپ 238 می‌باشد. در فرآیند غنی سازی درصد ایزوتوپ 235 از 7/0% به 5%
برای راکتورهای تولید برق، 20% برای راکتورهای تحقیقاتی و بالای 90% برای
بمب هسته ای افزایش می یابد.
اساسا غنی سازی اورانیوم دو کاربرد
بیشتر ندارد: تولید سوخت محتوی اورانیوم با غنای 5/3% الی 20% جهت استفاده
در راکتورهای هسته ای قدرت و تحقیقاتی و نیز تولید سوخت با اورانیوم با
غنای بالای 90% جهت ساخت بمب هسته ای.
غنی سازی اورانیوم با
روش‌های متعددی انجام می‌گردد از جمله جداسازی لیزری، پخش گازی و گریز از
مرکز که روش سوم به دلیل راندمان بالا و ابعاد کوچک تاسیسات و ساختمان‌های
لازم رایج شده است.
جهت تولید سوخت هسته ای برای هر دو منظور بالا
تعداد زیادی دستگاه سانتریفیوژ (مثلا حدود 50000 الی 100000 عدد) مورد
نیاز است که انرژی الکتریکی قابل توجه ای (در حد مصرف برق یک شهر یک میلیون
نفری) لازم دارد.
راکتور هسته ای آب سنگین اراک: این راکتور
منحصر به فرد که prototype بوده و مشابه آن در هیچ نقطه ای از ساخته نشده،
جهت فعالیتهای علمی و تحقیقاتی و نیز تولید رادیو ایزوتوپ‌های مورد نیاز
در پزشکی و صنایع در نظر گرفته شده است.
راکتورهای آب سنگین اصولا
از سوخت اورانیوم غنی نشده طبیعی) استفاده می‌کنند و قابلیت تولید میزانی
از پلوتونیوم قابل استفاده در ساخت بمب هسته ای را دارند.
معمول ترین راکتورهای تحقیقاتی نوع استخری و مخزنی هستند که با حدود حداقل 20 کیلو اورانیوم 20% غنی شده می‌توانند فعالیت کنند.
راکتور
آب سنگین اراک دارای هزینه بسیار بالای طراحی، ساخت و بهره برداری بوده که
چندین تن سوخت با اورانیوم طبیعی نیاز دارد که ساخت آن تکمیل نشده و هنوز
به مرحله بهره برداری نرسیده است و می‌تواند با یک راکتور استخری پیشرفته
غربی جایگزین شود. از قدیم گفته اند جلوی ضرر را از هر کجا بگیری منفعت
است.
فعالیتهای تحقیق و توسعه دستگاههای سانتریفیوژ: که شامل
فعالیت هایی است که به افزایش سرعت دوران محور دستگاه ها و نتیجتا افزایش
راندمان آنها و نیز افزایش طول عمر مفید و قابلیت اطمینان دستگاهها منتهی
می‌گردد.
بازرسی‌ها برای راستی آزمایی: آژانس بین المللی
انرژی اتمی به عنوان بازوی نظارتی سازمان ملل متحد و شورای امنیت آن سازمان
وظیفه دارد از گسترش سلاح‌های هسته ای در جهان جلوگیری کند. فعالیتهای
بازرسی این آژانس بر مبنای موافقت نامه‌های دوجانبه ای که با کشورهای مختلف
دارد، انجام می‌پذیرد. این موافقت نامه‌ها دو نوع است: موافقت نامه بازرسی
جامع بر اساسNPT که تاکنون 190 کشور عضو این معاهده هستند و پروتکل
الحاقی که 123 کشور تاکنون آن را امضاء کرده اند و توسط پارلمان هم به
تصویب رسانده اند.
ابعاد احتمالی نظامییا PMDکه مربوط به گذشته است و
با درایت طرفین فعلا از دستور کار مذاکرات خارج شده که این کار منطقی،
عاقلانه و نتیجه گرایانه است. تاسیسات بازفرآوری سوخت مصرف شده نیز بسیار
هزینه بر بوده، و در حال حاضر نیازی به آن نداریم و در آینده (شاید تا 10
الی 20 سال دیگر) می‌توان در این مورد اقدام نمود.
همان طوری که
می‌دانیم مسئولین جمهوری اسلامی ایران همواره اعلام نموده اند که ما به
دنبال سلاح هسته ای نیستیم و از طرف دیگر آموزه‌های فرهنگی و مذهبی
ایرانیان نیز چنین اجازه ای به مسئولین کشور نمی دهند. د
در واقع
داشتن سلاح هسته ای در دنیای امروزی نه تنها تضمین کننده سعادت، رفاه و
اقتدار برای ملتها نیست، بلکه خود می‌تواند به عامل تنش، بی ثباتی و عقب
ماندگی نیز تبدیل شود.
به عنوان مثال بارز می‌توان از شوروی، کره
شمالی و پاکستان یاد کرد. کره شمالی و پاکستان دارای سلاح هسته ایمی باشند
در حالی که بخش بزرگی از مردمان آنها در فقر و فلاکت و عقب ماندگی اقتصادی،
بهداشتی و فرهنگی بسر می‌برند، در حالی که کره جنوبی با داشتن ظرفیت بالای
تولید برق هسته ای(مقام پنجم در دنیا و خیلی از کشورهای اروپایی) فاقد
صنعت غنی سازی و تولید سوخت هسته ای و سلاح هسته ای بوده، اما از لحاظ
صنعتی و اقتصاد یو سطح زندگی از کشورهای پیشرفته محسوب می‌شود که عضو گروه
بیست بوده و مردمش در رفاه و آسایش به سر می‌برد و راه رشد و توسعه پایدار
خود را می‌پیماید.
ژاپن و آلمان نیز مثال‌های خوبی در این زمینه
هستند. درحالی که مدت ساخت یک راکتور هسته ای پیشرفته قدرت در دنیا 5 الی 8
سال است، این شرکت‌های ژاپونی هستند که در حدود 24 ماه می‌توانند راکتور
هسته ای پیشرفته بسازند. این در حالی است که این دو کشور دارای برنامه هسته
ای نظامی نیستند و پروتکل الحاقی را با آژانس امضاء نموده اند. این دو
کشور نیز جزء گروه 20 بوده که مقام سوم و چهارم را در فهرست اقتصاد‌های
برتر دنیا دارند.
تنها هدف باقی مانده از اصرار به ادامه غنی سازی
اورانیوم، امکان تولید سوخت برای راکتورهای هسته ای تحقیقاتی و تولید برق
(راکتور 5 مگاواتی تهران و راکتور 1000 مگاواتی بوشهر) می‌باشد.
برای
تامین سوخت راکتور بوشهر یک قرارداد 10 ساله با روسیه منعقد شده که سوخت
مورد نیاز این راکتور را برای 10 سال تامین می‌کند. جهت تامین سوخت راکتور
تحقیقاتی تهران نیز اورانیوم غنی شده (20%) به اندازه کافی در داخل کشور
موجود است.
علاوه بر این، دو بانک سوخت بین المللی زیر نظر آژانس
به وجود آمده اند که اولی در شهر آنگارسک روسیه و دومی در کشور قزاقستان
قرار دارند.
اگر کشوری سوخت مورد نیاز راکتورهای هسته ای قدرت خود
را به هر دلیلی نتوانست از بازار آزاد تهیه نماید، این دو بانک سوخت هسته
ای هر کدام همواره دارای حدود 90 تن اورانیوم غنی شده تا 5% بوده که زیرنظر
آژانس می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
بنا بر این ما به خاطر
وقفه چند ساله در غنی سازی در ابعاد صنعتی یا کاهش ظرفیت آن که به خاطر
حصول اعتماد جهانی می‌تواند اتفاق بیافتد، چیز زیادی از دست نخواهیم داد.
برعکس، اصرار بر داشتن ظرفیت کامل غنی سازی با وجود عدم اطمینان متقابل و
مخالفت قدرت‌های جهانی و حساسیت تعداد زیادی از کشورهای همسایه و خاورمیانه
باعث ادامه تحریم‌های شورای امنیت، ایالات متحده و اتحادیه اروپایی و
همچنین وضع تحریم‌های جدید و ایجاد خدشه در روابط با کشورهای منطقه و چه
بسا بروز جنگ سرد در خاورمیانه می‌شود.
تحریم‌هایی که باعث شده
علاوه بر زمین گیر شدن صنعت نفت و گاز، صنعت حمل و نقل و داد و ستد کشور،کم
و کیف زندگی عادی مردم را هم به شدت تحت تاثیر قرار داده است.
کل
فن آوری صلح آمیز هسته ای در فرآیند غنی سازی و دستگاههای سانتریفیوژ
خلاصه نمی شود. این فن اوری شامل راکتورهای هسته ای تولید انرژی و آب شیرین
کن، راکتورهای تحقیقاتی و نیز کاربرد پرتوها در پزشکی، کشاورزی و صنعت
می‌شود.
نباید فراموش کنیم که سنگ بنای این صنعت توسط قدرت‌های
غربی چون ایالات متحده، آلمان و نیز به کمک و حمایت آژانس بین المللی انرژی
اتمی در ایران گذاشته شده است.
بسیاری از تاسیسات و تجهیزات
آزمایشگاهی و تحقیقاتی هسته ای از جمله راکتور تهران، راکتور بوشهر، شتاب
دهنده‌های کرج و یزد و نظایر به کمک آنها در ایران تاسیس شده اند و در صورت
نیل به توافق جامع و حصول اعتماد و اطمینان دوجانبه مطمئنا می‌توان
امیدوار بود که این همکاری‌ها مجددا احیاء شده و توسعه یابد.
علی
رغم تبلیغات وسیعی که در 12 سال گذشته در داخل در زمینه رسیدن به قله‌های
بلند این فن آوری شاهد بوده ایم، صنعت هسته ای و خصوصا مسائل ایمنی هسته ای
نیاز به همکاری همه جانبه بین المللی و خصوصا کشورهای پیشرفته دارد.
اگر
توافق جامع هسته ای منجر به برداشته شدن تحریم‌های نفتی، بانکی، بیمه ای و
صنعت حمل و نقل شود و به دنبال آن راه ورود سرمایه خارجی و فن آوری‌های
نوین به کشور باز گردد و چرخ اقتصاد کشور شتاب گیرد، فقر و بیکاری و انواع
ناهنجاری‌های اجتماعییقینا کاهش خواهد یافت وسطح زندگی مردم بالاتر خواهد
رفت. رسیدن به این توافق اگر امروز هم انجام گیرد، باز دیر شده است.
راه
پیشرفت و ترقی برای هر کشوری با ایجاد روابط مثبت، سالم و سازنده با همه
کشورهای دنیا و بر اساس احترام متقابل و توسعه همکاری‌های بین المللی میسر
می‌شود و مقابله با جامعه جهانی برای هیچ کشوری سعادت و اقتدار بوجود
نیاورده است. لذا، بر تمام دلسوزان کشور لازم می‌آید از تیم مذاکره کننده
حمایت نمایند و آنها را در این راه کمک کنند.
*کارشناس امور هسته ای
