از تهران تا سومین مسجد قدیمی ایران، حدود 5 ساعت راه است؛ مسجدی با تک مناره‌ای آجری و منبری منبت کاری شده به قدمت 700 سال که در ساخت آن حتی یک میخ هم به کار نرفته است.
به گزارش ایسنا، نائین کمتر از دو ساعت از شهر اصفهان فاصله دارد، اما سفر به شهری با قدمتی نزدیک به سه هزار سال، می‌ارزد به خریدن رنج ساعت‌ها رانندگی در جاده‌های کویری.
مسجد جامع نائین اولین اثر تاریخی شهر است که با مناره‌ای به ارتفاع 28 متر، رفیع‌ترین ساختمان شهر به نظر می‌آید. در کتابهای معماری اسلامی، مسجد "فهرج" کرمان نخستین مسجد قدیمی ایران به شمار می‌آید و پس از آن، "تاریخانه" دامغان است، مسجد نائین رتبه سوم را از حیث قدمت به خود اختصاص داده است.
این مسجد که معماری مناطق مرکزی ایران در آن نمود عینی دارد، در قرون دوم تا چهارم هجری، تقریبا یک‌هزار تا یک‌هزار و 200 سال پیش ساخته شده است. گچ‌بری محراب و ستون‌های اطراف آن، ویژگی خاص این مسجد به شمار می‌آید که در ساخت آن از مسجد پیامبر (ص) در مدینه الگوبرداری شده است.
گچ‌بری‌های مسجد جامع نائین را با گچ‌بری‌های مسجد سامره در عراق قابل مقایسه دانسته‌اند که از گچ‌بری‌های قبل از اسلام نیز تاثیر گرفته، به طوریکه موتیف‌ها و نقش مایه‌های به کار رفته در تزئینات این مسجد، در کاخ‌های پیش از اسلام هم مشاهده می‌شود، مانند گل‌های لوتوس (نیلوفر آبی یا سوسن شرقی) و گل‌های 12 پری که در اطراف طاق و ستون‌ها نقش بسته است، جز این سایر نقوش، گیاهی و هندسی و در اندازه هایی کوچک هستند.
گچ‌بری‌های مسجد جامع نائین با قدمت هزار ساله‌ای که دارد تا حد زیادی از گزند تخریب در امان مانده است، آنچنان که مدیر میراث فرهنگی و گردشگری این شهر می‌گوید؛ جز استحکام‌بخشی، اقدام دیگری برای حفاظت از این ستون‌ها و محراب مسجد، صورت نگرفته است.
با این حال در دیوارهای گچی مسجد، دست نوشته‌هایی حتی به نستعلیق دیده می‌شود که یادگار دست بشر امروز است. آثاری که آنقدر محکم بر دل دیوار حک شده که به گچ‌بری شباهت پیدا کرده. قدمت برخی از آن ها بیشتر از نیم قرن است.
قدمت این مسجد در کتیبه‌ای کوفی بالای محراب، که به خط مُشَجر نوشته شده، کاملا مسجل است. در این کتیبه، آیاتی از سوره نمل و توبه نگارش شده است.
در کنار محراب مسجد جامع نائین با آن گچ‌بری‌های ظریف، منبری دیده می‌شود که از نظر منبت‌کاری حائز اهمیت است، براساس کتیبه‌ای که سمت چپ این منبر نصب شده، قدمت آن به 700 سال می‌رسد. در ساخت این منبر که چوب آن ساج و عناب است، حتی یک میخ بکار نرفته و از تکنیک کام و زبانه یا چفت و بست استفاده شده است.
در کتیبه نوشته شده: منبر توسط استاد "شاه محمود کرمانی" ساخته شده و ملک التجار نیز واقف آن بوده است.
در کل فقط سه نمونه از این منبر وجود دارد، یکی در مسجد جامع نائین، دیگری در گوهرشاد مشهد و سومی در مسجد امویان دمشق سوریه است.
در حیاط مسجد که با آجر کفپوش شده، سنگ‌های "آلاباستر"ی دیده می‌شود که حکم پنجره نور رسان را به زیرزمین مسجد دارد که گمان می‌رود، آن زیرزمین دستکند، نیایشگاهی مربوط به دوران پیش از اسلام باشد.
از حیاط مسجد می‌توان به "پایاب" رسید، جایی که قنات از آن گذر می‌کرد. پایاب‌ها در قسمت زیرین بیشتر خانه‌های مرکز ایران، مخصوصا آنهایی که تمول مالی داشتند ساخته می‌شد، جایی که قنات از آن می‌گذشت. قنات در زندگی مردم این ناحیه، موضوعی بسیار مهم بود.
مسجد جامع نائین روی آتشکده‌ای متروک مانده از دوران ساسانی ساخته شده، اما طبقه زیرین آن از یک دوره مذهبی تاریخی دیگر حکایت دارد. معماری زیرزمین مسجد جامع نائین گویای وجود نیایشگاهی پیش از زرتشت است، سالنی تاریک که سنگ‌های آلاباستر کار گذاشته در سقف، تنها منشاء تامین‌کننده نور آن است. تخمین زده می‌شود این قسمت بنا، حدود دو هزار سال قدمت داشته باشد.
در بیرون مسجد، یکی از زیباترین مقرنس کاری های اوایل دوران اسلامی را نیز می توان شاهد بود.
با پشت سر گذاشتن سومین مسجد قدیمی ایران، راه به بافت تاریخی نائین باز می‌شود، شهری با بادگیرهای نیمه مرمت شده، خانه‌ها و بازار سرپوشیده نیمه متروک، عمارت قاجاری پیرنیا که موزه مردم‌شناسی شده و محله قدیمی دکتر حسین فاطمی، یار مصدق.
