دستاورد ایران از ریاست بر "نم" چه بود؟

دوره سه ساله ایران، چهار سال طول کشید
گفتنی است طبق روال معمول ریاست این اجلاس توسط کشورهای عضو سه ساله است و قرار بود که ایران در شهریور 1394 ریاست این اجلاس را به ونزوئلا واگذار کند و هفدهمین اجلاس سران این جنبش در کاراکاس برگزار شود، ولی به دلیل تحولات داخلی این کشور آمریکای لاتین و عدم آمادگی کاراکاس برای برگزاری اجلاس سران، برگزاری این اجلاس یک سال به تعویق افتاد و ریاست ایران بر این جنبش به مدت یک سال دیگر تمدید شد.

کشورهای عضو در طول این سال‌ها تغییرات زیادی به خود دیده است؛ تحولات بهار عربی در برخی از مناطق با انحراف و در برخی دیگر کشورها با شکست روبرو شد. محمد مرسی رئیس اسبق این جنبش هم اکنون در زندان‌های مصر به سر می‌برد و از سوی دیگر بحران سوریه روز به روز جدی‌تر می‌شود؛ از وجه دیگر همچنان نیز مسئله فلسطین به قوت خود باقی است و در دستور کار هفدهمین دوره این جنبش نیز قرار خواهد گرفت.

دکتر علی خرم استاد دانشگاه و کارشناس مسائل بین الملل معتقد است برای ارزیابی عملکرد سازمان‌های بین المللی نظیر «نم» شناخت و انتظاراتمان را از آنها دقیق و واقع بینانه کنیم. وی معتقد است در گام اول بایستی روشن شود که ظرفیت‌ها و نقش این قبیل سازمان‌ها در ساحت بین المللی چیست.

اجماع اعضای «نم» علیه قطعنامه‌های شورای امنیت
این کارشناس مسائل بین الملل در گفتگو با فرارو یادآور شد: «این سازمان‌ها کار و هدفشان این است که بتوانند امور بین المللی کشورها را در فضایی مصلحانه جلو ببرند.» وی در همین رابطه در خصوص بهره‌برداری ایران از این نقش جنبش عدم تعهد در سال‌هایی که ریاست آن را بر عهده داشت افزود: «ایران در طول این چند سال به دنبال آن بود، اجماع کشورهای عضو «نم» را در برابر قطعنامه‌های شورای امنیت بدست آورد و حمایت این کشورها را نسبت به خود جلب کند.»

علی خرم، ضمن تاکید بر اینکه ایران در طول چهار سال گذشته در جلب حمایت و اجماع کشورهای عضو جنبش عدم تعهد در برابر قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد، افزود: «کشورهای عضو «نم» تعهد از آن جهت که همگی به نحوی با غرب و قطعنامه‌های سازمان ملل مشکل داشتند ایران را حمایت کردند.»

جنبش عدم تعهد چتر حمایتی ایران بود
وی در همین خصوص در پاسخ به سوالی، مبنی بر اینکه تاثیر جنبش عدم تعهد بر فضای دیپلماسی هسته‌ای ایران در سال‌های اخیر چه بوده است، می‌گوید: «جنبش عدم تعهد در حقیقت به عنوان چتری حمایتی از ایران در صحنه بین المللی عمل کرد.»

علیرغم توضیحات این کارشناس مسائل بین المللی بر کسی پوشیده نیست که در سالیان گذشته قطعنامه‌های متعددی علیه ایران صادر و تصویب شد. با این وجود چگونه می‌توان از نقش بازدارنده جنبش عدم تعهد در صدور قطعنامه‌ها برای ایران یا دیگر کشورهای عضو سخن گفت. در همین باره این کارشناس مسائل بین المللی، برای پاسخ به این ابهام به  طرح پرسشی پرداخت که «آیا جنبش عدم تعهد دارای نقش اجرایی هست؟» وی سپس خود پاسخ داد، خیر و افزود: «به دلیل آنکه جنبش فاقد مکانیزم‌هایی اجرایی است نباید انتظار داشته باشیم که به صورت اجرایی مانع از صدور قطعنامه‌ها شود. اگر در این حد از «نم» انتظار داشته باشیم، این جنبش می‌تواند مفید باشد.»

نباید انتظار نقش اجرایی از جنبش داشت
وی سپس در همین باره افزود: «باید در این حد از جنبش انتظار داشته باشیم که بتواند اجماعی علیه غرب به وجود بیاورد و مدعی غرب و جامعه جهانی باشد و برای نمونه درباره پرونده هسته‌ای کشورمان، از جامعه جهانی بخواهد درباره آن سخت‌گیری نکند اما در زمینه اجرایی توقعی از این جنبش نداشته باشد.»

در همین خصوص و در حاشیه اظهارنظری کارشناسی علی خرم می‌توان به بخشی از گزارش ایران درباره این جنبش اشاره کرد که در آن آمده است، تصمیم‌گیری در داخل جنبش از طریق اجماع صورت می‌گیرد و رای‌گیری در آن جایی ندارد. این روش تصمیم‌گیری ایجاب می‌کند که رئیس تلاشی بیش از حد معمول در هر مورد برای نزدیک کردن نظرات متعارض به یکدیگر و ایجاد اجماع بین طرف‌های ذی‌ربط را صرف کند. چراکه در صورت عدم اجماع، مذاکرات می‌تواند به شکست بیانجامد و چنین امری در عین حال شکستی برای ریاست دوره‌ای نیز محسوب می‌شود.

علی خرم در پاسخ به این سوال که به طور مشخص این جنبش در ماجرای هسته‌ای ایران چه نقشی داشته است، گفت: «ایران وقتی ریاست این جنبش را عهده‌دار شد توانست از آن استفاده و بهره‌بردای کند. به همین منظور کشورمان از ظرفیت‌های موجود در جنبش برای ایجاد اجماع جهانی استفاده کرد و برای پیشبرد پرونده هسته‌ای در امور اجرایی از ظرفیت مذاکره با کشورهای1+5 بهره گرفت.»

وی در پاسخ به این سوال که با عهده‌دار شدن کرسی ریاست نم توسط ایران چه تغییری در خط و مشی این جنبش ایجاد شد، گفت: «بیش از 95 درصد خط و مشی‌ها بدون تغییر باقی ماند. تنها ایران تلاش کرد تا مراکز تحقیقاتی و پژوهشی درست کند و نقش این جنبش را در امور بین المللی پررنگ کند و به عنوان رئیس این جنبش در دیدار و اجلاس‌های مختلف مواضع این جنبش را اطلاع رسانی کند.»

ریاست جنبش یک فرصت‌ است
این کارشناس مسائل بین المللی همچنین در خصوص اینکه به نظر می‌رسد ریاست این جنبش جنبه تشریفاتی دارد چرا که به گفته خودتان 95 درصد برنامه‌ها و سیاست‌های این جنبش بدون تغییر ادامه پیدا می‌کند گفت: «ریاست ایران یا هر کشوری بر جنبش این فرصت را برای آنها فراهم می‌کند که پیش نویس‌های را آنها تهیه کنند؛ این در حالیست، چنانچه شما در موضع ریاست نباشید برای تهیه و تاثیر بر پیش‌نویس مثلا بیانیه‌ها باید انرژی مضاعفی را صرف کنید تا بتواند اثرگذار باشید. از سوی دیگر ریاست جنبش محل رجوع کشورها و اعضا می‌شود و همین موضوع موجب احترام و اقتدار آن کشور می‌شود.»

با ریاست ونزوئلا مسائل آمریکای لاتین برجسته خواهد شد
وی در خصوص آنکه با پایان یافتن مناقشه کشورهای جهان با برنامه هسته‌ای ایران پایان یافته است، مسئله «نم» در سال‌های آتی به چه سمتی خواهد رفت، گفت: «بیشتر کشورهای جنبش عدم تعهد در حال توسعه هستند. به همین دلیل این کشورها با مسائل متعددی دست و پنجه نرم می‌کنند. به نظر می‌رسد رئیس جمهوری ونزوئلا که این روزها عهده‌دار ریاست این جنبش شده، مترصد این است توجه اعضای این جنبش را به سمت مسائل آمریکای لاتین جلب کند؛ هرچند همچنان 80-70 درصد موضوعاتی قبلی پابرجا خواهند ماند اما به نظر می‌رسد بتوانیم سهمی 30-20 درصدی برای مسائل آمریکای لاتین در مباحث اعضای این جنبش در سال‌های آتی در نظر بگیریم.»

فلسفه وجودی جنبش کمرنگ شده است
علی خرم در پایان در خصوص اینکه برخی کارشناسان در آستانه 55 ساله شدن این جنبش از کاهش اقتدار و نقش آن در ساحت بین المللی سخن می‌گویند، به فرارو توضیح داد: «این باور تا حدودی درست است. به دلیل آنکه فلسفه وجودی جنبش عدم تعهد رنگ باخته است؛ این جنبش با فلسفه نه گفتن به بلوک شرق و غرب وارد عرصه بین المللی شد.» وی در همین خصوص افزود: «از سال‌های 91-1990 میلادی که شوروری فروپاشید؛ برخی اعضای جنبش نیز گفتند که فلسفه وجودی جنبش عدم تعهد از بین رفته است.»

این کارشناس مسائل بین الملل در همین حال یادآور شد: «هرچند شکل پیشین بلوک بندی شرق و غرب از بین رفته است اما همچنان تقابلی میان ناتو و اجلاس شانگهای در ساحت روابط بین الملل نقش بازی می‌کند.» وی همچنین از احتمال بروز صف آرایی‌های تقابلی در سال‌های آینده و موضوعیت یافتن مجدد چنین سازمانی سخن گفت.

علی خرم  از «نم» به عنوان بزرگترین سازمان، پس از سازمان ملل یاد کرد و تاکید کرد این سازمان در سال‌هایی که بلوک شرق و غرب از بین رفته است تمرکز مباحث خود را بر مسائلی اقتصادی کشورها گذاشته است.

در پایان لازم به ذکر است هفدهمین اجلاس جنبش سران عدم تعهد با شعار «صلح، حاکمیت و همبستگی برای توسعه» برگزار می‌شود. شانزدهمین اجلاس "نم» در سال 1391 با حضور ۲۴ رییس‌جمهور، ۸ نخست‌وزیر، ۳ پادشاه در بالاترین سطح،  ۹ معاون رییس‌جمهور و ۸۰ وزیر (۶۰ نفرشان وزیرخارجه بودند) و ۲ رییس‌ مجلس و ۹ فرستاده ویژه در تهران برگزار شد. در این اجلاس که با حضور بان کی‌مون دبیرکل سازمان ملل و محمد مرسی رئیس‌جمهوری وقت مصر و رئیس‌جمهوری وقت کشورمان برگزار شد، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای سخنرانی کردند.