همایش «بزرگداشت خواجه‌نصرالدین طوسی» به همت مؤسسه آموزشی و پژوهشی حکمت و فلسفه ایران با موضوع فرعی امامت ۴ اسفند، در محل مؤسسه حکمت و فلسفه برگزار شد. در این همایش غلامرضا اعوانی، رئیس انجمن حکمت و فلسفهٔ ایران، حجت‌الاسلام و المسلمین عبدالحسین خسروپناه، رییس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، حجت‌الاسلام و المسلمین حسن طارمی، عضو هیئت علمی دانشنامه جهان اسلام، رضا کوهکن، عضو هیئت علمی مؤسسه حکمت و فلسفه ایران و سیداحمد غفاری، عضو هیئت علمی مؤسسه حکمت و فلسفه ایران به سخنرانی پرداختند.
توجه به تعریف امام در تاریخ شیعه
به گزارش ایکنا، شهرام پازوکی، دبیر این همایش گفت: امروز مسئله تشیع به یک مسئله مهم آکادمیک تبدیل شده است. این مسئله پیش تر در اسلام‌شناسی به عنوان مسئله‌ای غیراسلامی در نظر گرفته می‌شد و اسلام‌شناسان شیعه را جزئی از اسلام حساب نمی‌کردند اما با کوشش‌های هانری کربن امروز به این مسئله توجه می‌شود.
وی افزود: در این میان دو جریان عمده در مطالعات شیعه‌شناسی وجود دارد که می‌توان از امیر معزی و مدرسی به عنوان نمایندگان این دو جریان اشاره کرد. کتاب «مفهوم نبی در شیعه اولیه» و «تشیع ریشه‌ها و باورها» توسط محمد علی امیر معزی، تحت تاثیر کربن نوشته است که جانشین کربن در سوربن است. مدرسی‌طباطبایی نیز در کتاب «مذهب در فرایند تکامل» به این بحث پرداخته است.
پازوکی ادامه داد: در برنامه امروز دکتر اعوانی در خصوص امامت نزد کربن صحبت خواهند کرد. امام‌شناسی نزد امیرمعزی توسط رضا کوهکن بررسی خواهد شد و جریان مقابل با شرح کتاب مکتب در فرایند تکامل مدرسی توسط حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسن طارمی بررسی خواهد شد.
در ادامه نشست حجت‌الاسلام و المسلمین خسروپناه در خصوص امام‌شناسی خواجه نصیرالدین طوسی و دکتر سیداحمد غفاری در خصوص علامه طباطبایی سخن خواهند گفت.
وی تصریح کرد: تاکنون هیچ کتابی مانند تجریدالاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی مورد بحث میان سنی و شیعه نبوده است. این کتاب بر کلام اشعری نیز تاثیر گذشته است به نوعی که کتب کلامی این مکتب نیز از تقسیمات خواجه استفاده کرده‌اند. خواجه ارادت شدیدی به عرفان داشته و اولین کسی است که در کتاب اوصاف الاشراف با رویکرد عرفانی و ایمانی از حلاج دفاع کرده است.
عضو هیئت علمی مؤسسه حکمت و فلسفه با بیان اینکه امامت در شیعه محل اختلاف آرا در میان گروه‌های مختلف بوده است، گفت: تعریف جریان‌های شیعی از این که امام کیست، متفاوت بوده است اما شیعه همواره به دنبال اثبات هویت برای خود بوده است و غلبه اهل سنت در جهان اسلام بعد از احمد بن حنبل و به حاشیه رانده شدن شیعیان تحت عنوان رافضی باعث شده بود که کیستی شیعه مسئله‌ای اساسی باشد.
پازوکی ادامه داد: شیعه سعی کرد بگوید مذهب اصیل و در متن اسلام است. از قدیمی‌ترین کتاب‌های شیعی که به مفهوم امام و شیعه پرداخته است می‌توان به کتاب نقض، اثر عبدالجلیل قزوینی رازی اشاره کرد که تلاش می‌کند برای شیعه احراز هویت کند. در این کتاب اسامی شیعیان در میان عرفا، علما و ادبا بیان شده است و برخی دیگر از علمای شیعه این کار را کرده‌اند که در واقع می‌خواستند بگویند بسیاری از علما باطنا شیعه هستند، هرچند در ظاهر سنی باشند. آخرین تلاش را مرحوم آقا بزرگ تهرانی کرده است.
وی در پایان گفت: در جریان‌های دانشگاهی بسیاری معتقدند شیعه جریانی فقهی، کلامی و یا سیاسی است و در این جاست که ارزش کارهای امیرمعزی و مدرسی معلوم می‌شود.
کربن امام را حامل امانت الهی میدانددر ادامه اعوانی با موضوع امام‌شناسی کربن به سخنرانی پرداخت. وی گفت: شرق‌شناسان شیعه را مذهبی سیاسی می‌دانند و به تعالیم باطنی ائمه و الهیات شیعی توجه نکرده‌اند. اسلام‌شناسان غربی به علوم نقلی پرداخته‌اند و علوم عقلی و عرفانی را مورد توجه قرار نداده‌اند.
وی افزود: کربن یک تنه این نقیصه را جبران کرد. بیشترین تألیفات او با تشیع ارتباط دارد. در خصوص امامت از دیدگان کربن باید گفت او بیشتر متون علمای شیعه را مورد توجه قرار داده و نسخه‌های خطی ناشناخته‌ای را در نظر داشته است.
اعوانی تصریح کرد: شیعه و سنی بر اساس یک دوگانه از هم تمییز می‌یابند. اینکه پایان نبوت آغاز خلافت است نظر اهل سنت است اما شیعه معتقد است که با پایان نبوت دوره ولایت آغاز می‌شود که باطن نبوت است. کربن با استناد به دقیق‌ترین روایات شیعه در ذیل آیه امانت «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا: ما امانت [الهى و بار تكليف] را بر آسمانها و زمين و كوهها عرضه كرديم پس از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراسناك شدند و[لى] انسان آن را برداشت راستى او ستمگرى نادان بود» (احزاب، ۷۲) می‌گوید که حاملان امانت ائمه هستند.
وی افزود: از نظر کربن امام مفسر حقیقی شریعت، طریقت و حقیقت و جامع هر سه است. کربن بحث‌های زیادی حول امام دارد از جمله اینکه اقرار به توحید از اقرار به نبوت جدا نیست و معتقد است اقرار به نبوت بدون اقرار به ولایت پذیرفته نیست. کربن معتقد است که ائمه اصل فیض، وارث کتاب هستند.
اعوانی تصریح کرد: کربن می‌گوید قرآن امام صامت است و حکمتی را که قدرت تفسیر قرآن دارد، در ائمه می‌داند. در خصوص ولایت معتقد است که به معنای نزدیکی به حقیقت است. او حضرت فاطمه(س) را مجمع البحرین می‌داند. وی می‌گوید اسم ولیّ از اسلام به بعد آمده است، زیرا پیامبر، خاتم نبوت است و بعد از نبی اولیا هستند که از نسلی نقل می‌کند، به بیان نسفی(از عرفای فارسی‌نویس برجسته سدهٔ هفتم هجری) «پیش از محمد(ص) نبی بود، چون کار به او رسید گفت بعد از من، پیروان من اولیا هستند که خلق را به دینم دعوت کنند و خدای تعالی دوازده کس را برگزید و مقرب خود قرار داد».
وی افزود: کربن معتقد است که روح نبوت، اولیا هستند؛ ایشان وارث معنویت نبی بودند تا سال دویست و شصت که دوره غیبت است اما از لحاظ معنوی امام در ضمیر مؤمن حاضر است. کربن در تفسیر ولایت تحت تاثیر سیدحیدر آملی و ملاصدراست. در این دو ختم ولایت آدمیه حضرت عیسی است، ختم ولایت کلیه حضرت علی(ع) و ختم ولایت خاصه محمدیه حضرت مهدی(عج) است.
استاد سابق فلسفه دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: کربن با استناد به آیه «وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا...: و بدين گونه شما را امتى ميانه قرار داديم تا بر مردم گواه باشيد و پيامبر بر شما گواه باشد» و با استناد به حدیثی از امام صادق(ع) معتقد بود که امت واسطه اعراب بدوی نیستند بلکه ائمه‌اند که شاهد و گواه همه‌اند و پیامبر به شهادت ایشان شهادت می‌دهد.
اعوانی تصریح کرد: ولایت امری صعب است که ملک مقرب تحمل حمل دارد و یا مومن ممتحَن که بسیار کم‌اند. همچنین از نظر کربن امام، علم لدنی دارد. از نظر کربن تصوف حقیقی عین تشیع حقیقی است. از این رو شیعه که جامع حقیقت، شریعت و طریقت است، نیازی به تصوف ندارد. شیعه از سه جنبه لطمه خورده است که یکی از جنبه‌های تشیع را نفی می‌کنند. کربن تشیع و عرفان را معرفی کرده و تقریبا از بیشترین جنبه‌های مهم تشیع را به جهانیان معرفی کرده است.
از نظر مدرسی شیعه مذهب استحجت الاسلام طارمی در ادامه نشست گفت: کار مدرسی در ذیل تاریخ اندیشه قرار می‌گیرد تا گفتمانی در شیعه. بنده بیست سالی است با کتاب مدرسی درگیر و مرتبط ام. در سال ۸۶ کتاب «مکتب در فرایند» تکامل چاپ شد. واکنش‌های دوسویه در مخالفت و موافقت را برانگیخت. اصل کتاب به انگلیسی در سال ۱۹۹۳ در دانشگاه پرینستون چاپ شده است.
وی ادامه داد: این کتاب می‌خواهد چه بگوید، ترجمه این کتاب چهار فصل دارد. این کتاب بیشتر در ذیل تاریخ اندیشه است تا اندیشه‌ای بنیادی. از نظر مدرسی شیعه یک مذهب است. شیعه خود را تا آغاز قرن چهارم تکوین داده است. شیعه امامیه مذهبی است که معتقد به آغاز این جریان از زمان پیامبر اکرم(ص) است اما جریانی معرفت‌شناسانه وجود دارد و مدرسی بر مذهب بودن شیعه تاکید می‌کند. فصل اول کتاب به بیان چیستی شیعه می‌پردازد.
طارمی تصریح کرد: دو فصل بعد به مسئولیت و جایگاه امام می‌پردازد که چطور ائمه بیشتر به علم و معرفت دینی پرداخته‌اند. کتاب در ادامه به فراز و فرود اعتقادات شیعه در خصوص مقامات خاص امام و باورهای خاص امام پرداخته است. گرایش‌های مدرسی بیشتر به جریانی خاص بوده که نباید مطرح می‌کرده است. نحوه شناخت امامان فرع بر اصل اعتقاد بر امامان است و نقطه عظیمت در بحث‌های امامت شناخت امام است.
وی افزود: آخرین فصل کتاب به امری مهم باز می‌گردد و مسئله غیبت را بررسی می‌کند. منشا چالشی بودن این کتاب در مغفول ماندن فصل چهار است. وی در این فصل به آرای عبدالرحمن ابن‌قبه‌رازی که از معتزلیان ری بوده و شیعه شده، پرداخته است. وی نقش مهمی در دوران غیبت دارد و آثارش توسط شیخ صدوق حفظ شده است. مدرسی مباحث مربوط به آرای رازی را مورد توجه قرار داده است. در عنوان انگلیسی کتاب بحران و استوارسازی در شیعه نخستین آمده است که مراد از بحران حیرت پس از غیبت است که در روایات نیز آمده است.
طارمی افزود: تاریخی که مدرسی از شیعه بیان کرده، بدفهمی‌هایی را ایجاد کرده است. بنده شانزده جلسه در خصوص این کتاب داشته و بحث و نقدهایم را در این خصوص مطرح کرده‌ام.
