خبر استعفای ناگهانی و شوکه‌کننده محمدجواد ظریف در نیمه شب ششم اسفند‌ماه، واکنش‌های گسترده داخلی و خارجی را برانگیخت و به سرعت وزیر خارجه ایران را به خبر اول رسانه‌ها و فضای مجازی تبدیل کرد. انتشار این استعفا چند ساعت پس از اعلام رسمی سفر بشار اسد رئیس‌جمهوری سوریه به تهران و دیدار با مقامات عالی‌رتبه نظام انجام شد.
بخش مهمی از تحلیل‌ها، استعفای ظریف را به‌دلیل عدم‌دعوت از او برای حضور در ملاقات‌ها با اسد و بی‌اطلاعی وزیر خارجه از انجام این سفر می‌دانند؛ موضوعی که می‌تواند ناشی از منازعات برون‌دولتی تفسیر شود.
به گزارش دنیای اقتصاد، از سوی دیگر اما برخی از ناظران، اختلاف‌نظر روحانی و دیگر ارکان دولت با ظریف درباره مسائل سیاست خارجی را علت اصلی این استعفای ناگهانی می‌دانند. در این بین کسانی هم هستند که این استعفا را نوعی تاکتیک از سوی ظریف برای گرفتن امتیازات و اختیارات بیشتر برای اداره وزارت خارجه ارزیابی می‌کنند و می‌گویند این اتفاق می‌تواند از طریق پادرمیانی مقامات بلندپایه نظام رخ دهد.
منازعات برون دولت
اولین سناریو برای استعفای ظریف به سفر بشار اسد، رئیس‌جمهوری سوریه و غیبت وزیر خارجه ایران در این دیدارها برمیگردد. عکس‌های منتشرشده از دیدار اسد با مقام معظم رهبری و حسن روحانی نشان می‌دهد که ظریف در هر دو دیدار حضور ندارد. اما کسی از این غیبت متعجب نشد.
این احتمال وجود داشت که او درگیر ماموریتی در خارج از کشور است. اما ساعاتی پس از انتشار اخبار حضور اسد در تهران، غافلگیری بزرگ رخ داد. وزیر خارجه در پستی اینستاگرامی از «ناتوانی در ادامه خدمت» و «کاستی‌ها» و «کوتاهی‌ها» در دوران خدمت خود عذرخواهی کرد.
این پست به‌عنوان استعفای ظریف تعبیر شد و بازتاب گسترده‌ای پیدا کرد. پس از آن مقامات وزارت خارجه استعفای وزیر را تایید کردند. ظریف هم در پیامکی به یکی از رسانه‌ها در این خصوص گفت که بعد از عکس‌های ملاقات‌ها دیگر جواد ظریف به‌عنوان وزیر خارجه در جهان اعتباری ندارد. برخی از مقامات و تحلیلگران نیز علت این سفر و غیبت ظریف را ناشی از ناهماهنگی‌ها می‌دانند؛ به‌طوری‌که وزارت خارجه تا لحظه انتشار خبر رسمی دیدار اسد اساسا در جریان این سفر و هماهنگی‌های مربوط به آن نبوده است.
مصاحبه‌ای هم صبح سه‌شنبه در یکی از روزنامه‌ها از وزیر خارجه ایران به چاپ رسید که در آن هم می‌توان نشانه‌هایی از نارضایتی ظریف از وضع دیپلماسی در ایران یافت. او در این مصاحبه می‌گوید: «سم مهلک برای سیاست خارجی این است که سیاست خارجی موضوع دعوای حزبی و جناحی شود. باید سیاست خارجی را از موضوع دعوای حزبی و جناحی خارج کنیم.... بدون اعتماد به کارگزار سیاست خارجی، همه چیز بر باد می‌رود.»
ظریف همچنین با اشاره به هم‌افزایی قدرت میدانی با دیپلماسی گفت: هر گاه دیپلماسی در کنار قدرت میدانی حضور داشته مکمل بوده و ما توانستیم موفق بشویم.بنابراین واکنش‌های ظریف نشان می‌دهد که اختلافات بین دولت روحانی و وزیر خارجه‌اش با خارج از بدنه دولت باعث این استعفا شده است. البته سابقه این اختلاف نظر به روی کار آمدن دولت روحانی با گفتمان اعتدال و تنش زدایی برمیگردد که از همان ابتدا مخالفانی تمام‌قد داشت که در بحبوحه مذاکرات هسته‌ای و توافق برجام، مخالفت‌های خود را به اوج رساندند. سیاست‌های منطقه‌ای و لوایح FATF از دیگر اختلاف‌نظرهای ظریف و دولت روحانی با نهادهایی است که معتقدند راه تحقق منافع ملی نه از راه مذاکره و چندجانبه گرایی، بلکه از راه مقاومت و تقویت سیاست‌های منطقه‌ای ایران می‌گذرد.
ختلافات در درون دولت
دومین سناریو از استعفای محمد جواد ظریف به اختلافات درون دولت برمیگردد. در واقع استدلال این سناریو این است که اگرچه هماهنگی‌های سفر بشار اسد به تهران خارج از حوزه دولت صورت گرفته بود، اما دیدار روحانی با اسد و غیبت ظریف در این دیدار نشان داد که اختلافات و ناهماهنگی‌ها ریشه در مواضع رئیس‌جمهور نسبت به وزیر خارجه‌اش دارد. این اختلافات که پیش‌تر نیز با برخی دیگر از وزرا جلوه‌گر شده بود، نشان می‌دهد که روحانی و دو مهره اصلی او یعنی محمود واعظی رئیس دفتر و محمد باقر نوبخت معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان برنامه و بودجه نقش مهمی در کاستن از قدرت وزرا دارند. به‌خصوص که واعظی از همان اوایل تشکیل دولت روحانی در سال ۹۲ خود را مستحق پست وزارت خارجه می‌دانست. با این وجود اما مواضع واعظی از لحظه انتشار خبر استعفای ظریف تاکنون نشان می‌دهد که او نه تنها از این استعفا خشنود نیست، بلکه به دنبال منصرف کردن ظریف از این اقدام است.
او یک ساعت پس از خبر استعفا در توییتی نوشت: «اخبار منتشرشده مبنی بر پذیرش استعفای دکتر ظریف از سوی رئیس‌جمهوری قویا تکذیب می‌شود.» واعظی مجددا در توییتی در دفاع از رویکرد وزارت خارجه و تکذیب ناهماهنگی‌ها بین دولت و ظریف نوشت: از نظر رئیس‌جمهور، جمهوری اسلامی ایران تنها یک سیاست خارجی و یک وزیر امورخارجه دارد.
تا آخرین دقایق دوشنبه شب، رئیس‌جمهور واکنشی درباره استعفای وزیر امور خارجه نداشت و تصور می‌شد حسن روحانی هم در جریان تصمیم ظریف نبوده است؛ البته برخی مدعی در جریان بودن استعفای ظریف از سوی رئیس‌جمهور شدند. حسن روحانی روز سه‌شنبه در سخنرانی خود در بانک مرکزی به این تصمیم ظریف واکنش نشان داد و گفت: «اگر وزارت خارجه ما کاری می‌کند، نماینده مردم است.
دولت منتخب ملت است. هرکسی در حد مسوولیت خودش بار سنگینی بر دوش دارد. امروز خط مقدم ما در برابر آمریکا، وزارت خارجه، بانک مرکزی و وزارت نفت است. من از دکتر ظریف، آقایان همتی و زنگنه به‌خاطر ایستادگی‌شان تشکر می‌کنم.» یکی دیگر از پیام‌هایی که از این استعفا دریافت می‌شود، این است که با توجه به آخر خط رسیدن برجام پس از خروج آمریکا از این توافق و تعلل اروپایی‌ها برای راه‌اندازی کانال مالی با ایران، امیدی به تداوم برجام وجود ندارد.
حتی عده‌ای برداشت کرده‌اند کناره‌گیری ظریف به معنای شکست دولت روحانی است؛ دولتی که سیاست خارجی برجسته‌ترین نقطه کارنامه‌اش بوده که آن هم به خاطر حضور ظریف بوده است. این سناریو بر این باور است که بدون ظریف، روحانی نیز کاری از پیش نمی‌برد و بهتر است استعفا دهد. اگرچه برخی همچون نجفی خوشرودی، نماینده مجلس این تحلیل را نمی‌پذیرند. وی تصریح کرد: به فرض پذیرش استعفای ظریف این به معنای پایان تعامل سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نیست و نباید باشد.
ایران همیشه برای همکاری با کشورهای مختلف در چارچوب احترام متقابل و منافع و امنیت ملی خودش تاکید کرده و امیدواریم مسیر تعاملی ایران با کشورهای مختلف با قدرت و استحکام دنبال شود. حشمت الله فلاحت پیشه، رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس نیز در جمع خبرنگاران گفت که استعفای ظریف را نباید به سیاست ایران در سوریه ربط داد؛ چرا‌که ظریف بارها اعلام کرده که با حاج قاسم سلیمانی ارتباط تنگاتنگ دارد. ما همچنین از گلایه‌های ظریف اطلاع داشتیم.» احمد امیرآبادی فراهانی، نماینده مجلس نیز در مورد علت استعفای وزیر امور خارجه در صفحه شخصی خود در توییتر نوشت: «از قرائن و شواهد پیداست که استعفای ظریف ربطی به مسائلی مثل جبهه مقاومت و اینها ندارد. ظریف بارها در مجلس اعلام کرده است که با سردار سلیمانی کاملا هماهنگیم. بنابراین استعفای ظریف را باید در داخل دولت جست‌وجو کرد.»
مرتضی سرمدی قائم مقام وزارت خارجه نیز درسخنانی تاکید کرد که استعفای ظریف با هماهنگی روحانی نبوده است، سناریویی که می‌تواند گمانه اختلاف ظریف با روحانی را پررنگ کند.
تاکتیک چانه‌زنی
اما سومین سناریو را می‌توان نوعی تاکتیک از سوی ظریف برای بازگرداندن قدرت دوباره به وزارت خارجه دانست که پس از برجام و به‌خصوص در مسائل منطقه‌ای نقش آن تحت‌الشعاع قرار گرفته است. جریانی درفضای مجازی به دنبال القای این مطلب است که استعفای ظریف مهندسی شده است.
این جریان با هدایت برخی منتقدان دولت روحانی در لندن به راه افتاده است. استدلال این گروه این است که این استعفا طراحی شده تا جناح دولت توپ تمام شکست‌های برجام را به زمین دیگران بیندازد. عده‌ای دیگر می‌گویند پیام این استعفا این است که حاکمیت با لوایح مرتبط با FATF مخالفت کرده و هدف ظریف از این استعفا اعمال فشار و بالا بردن هزینه‌های نپیوستن به این لوایح است.
در واکنش به این تحلیل‌ها به گزارش عصر ایران به نقل از خبرگزاری آریا اما ظریف گفت: به‌عنوان وزیر خارجه وظیفه داشتم به‌خاطر منافع ملی و اقتدار کشور در برابر رعایت نشدن جایگاه وزارت خارجه واکنش نشان دهم. محمد جواد ظریف می‌گوید استعفای من صرفا به منظور دفاع از شأن و جایگاه وزارت امور خارجه در روابط خارجی بوده است که آن را در کنار سایر توانمندی‌ها برای امنیت ملی ایران حیاتی می‌دانم. من ناراحتی و دلخوری شخصی ندارم و نیازی به دلجویی ندارم. به‌عنوان وزیر خارجه وظیفه داشتم به‌خاطر منافع ملی و اقتدار کشور در برابر رعایت نشدن جایگاه وزارت خارجه واکنش نشان دهم. بقیه گمانه‌زنی‌ها صرفا زاییده تخیلات افراد است.
ظریف همچنین در واکنش به خبر استعفای دیپلمات‌ها و مدیران وزارت امور خارجه در حمایت از ادامه کار او در این وزارتخانه گفت: امیدوارم استعفای بنده تلنگری برای بازگشت وزارت امور خارجه به جایگاه قانونی‌اش در روابط خارجی باشد.
