فرارو- در پی تشدید تنش‌های نظامی در منطقه، دیپلمات‌های بلندپایه جمهوری اسلامی ایران برای عملی کردن راهبرد مبتنی بر نفی جنگ و مذاکره، راهکاری طراحی کرده‌اند که بر توسعه روابط با همسایگان و رسیدن به تفاهماتی در زمینه «عدم تجاوز» با آنها استوار است.
به گزارش فرارو، دستگاه دیپلماسی ایران، متناسب با تحولات سریع منطقه، به نحوی فعال شده که این روز‌ها رئیس آن دائما در حال سفر است. سفر‌هایی که مشخصه بارز آنها، توجه ویژه به کشور‌های شرق و همسایه ایران است. محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران، در یک مدت نسبتا کوتاه به چندین کشور نظیر هند، چین، روسیه، ژاپن، پاکستان و اکنون به عراق سفر کرده است. افزون بر این، بزودی عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران، به کشور‌های قطر، کویت و عمان سفر می‌کند.
تحرکات دیپلماتیک ایران در حالی صورت می‌گیرد که پس از اعزام نیرو‌ها و تجهیزات نظامی جدید آمریکا به خلیج فارس، تنش‌ها میان تهران و واشنگتن به سطح کم‌سابقه‌ای رسیده و به موازات آن، تلاش‌ها برای جلوگیری از وقوع یک نزاع جدید در خاورمیانه شدت گرفته است. در هفته‌های اخیر، کاخ سفید با استناد به این ادعا که ایران برای حمله به منافع آمریکا در منطقه آماده می‌شود، حضور نظامی خود را در خاورمیانه تقویت کرد. یک سال پس از خروج یکجانبه آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و استفاده آمریکا از تمام ابزار‌های مسالمت‌آمیز خود در برابر ایران، شرایط تنش‌آلود حاکم بر مناسبات دو کشور، جبنه نظامی به خود گرفته است.
همگام با این تحولات، ظریف به شکل غیرمعمولی فعال‌تر شده و از یک ماه پیش تاکنون مدام، از یک پایتخت به پایتخت دیگر در حال سفر است. مقصد اغلب این سفرها، آسیای مرکزی، قفقاز، شرق و غرب آسیاست. تحرکات دیپلماتیک ظریف به طور واضح نشان می‌دهد که پس از ناتوانی غرب در تامین منافع اقتصادی ایران از توافق هسته‌ای، جمهوری اسلامی بیش از پیش به سمت شرق متمایل شده است. این تمایل از اواخر اردیبهشت ماه، یعنی زمان آغاز کاهش تعهدات هسته‌ای و تعیین ضرب الاجل شصت روزه برای سایر اعضای برجام، شدت گرفته است. بنابراین، سفر‌های ظریف و عراقچی در همین چارچوب قابل ارزیابی است.
در گرایش دستگاه دیپلماسی ایران به شرق، یک نکته برجسته وجود دارد و آن تاکید ویژه بر توسعه مناسبات اقتصادی و سیاسی با همسایگان است. ۲۶ روز از لغو کل معافیت‌های فروش نفت ایران به هشت کشور و اجرای تحریم‌های نفتی می‌گذرد. در این دوره، که با کاهش تعهدات هسته‌ای مصادف شده، پیدا کردن روزنه‌های جدید اقتصادی، در رأس اولویت‌های دستگاه دیپلماسی ایران قرار گرفته است. اقتصاد، اما، تنها هدف وزارت خارجه نیست؛ واشنگتن در چند هفته گذشته ادعا کرده تهران سطح تهدید‌ها برای منافع آمریکا و متحدانش را بالاتر برده و حتی ایران را به ایفای نقش مستقیم در حمله به نفتکش‌ها در بندر فجیره متهم کرده است. بنابراین، ظریف در سفر‌های خود، ضمن تلاش برای رد ادعا‌های آمریکا، سعی می‌کند حمایت سیاسی کشور‌های شرقی را در برابر فشار‌های فزاینده آمریکا و بی‌عملی اروپایی‌ها کسب کند. گذشته از این، ایران به اعضای باقیمانده در برجام شصت روز مهلت داده است که منافع اقتصادی‌اش را تضمین کنند. امری که تاکنون اتفاق نیفتاده است. از این رو، کاملا محتمل است که با انقضای مهلت یادشده ایران اقداماتی را برای کمتر کردن برخی تعهدات ذیل برجام اتخاذ کند. در چنین حالتی، توجیه و تشریح دلایل گام‌های ایران در خروج تدریجی از برجام، برای کشور‌های شرقی اهمیت بسزایی دارد. خصوصا که چند کشور از این کشورها، عضو شورای امنیت سازمان ملل هستند.
در این میان، سفر‌های ظریف و عراقچی به برخی کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس، از منظر دیگری هم قابل بررسی است. عراق، عمان و قطر در هفته‌های اخیر برای تنش‌زدایی میان ایران و آمریکا تلاش‌هایی انجام دادند. چندی پیش، محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، وزیر خارجه قطر، به طور پنهانی به تهران آمد. اندکی بعد، همتای عمانی‌اش، یوسف بن علوی، در اقدامی غیرمنتظره به تهران سفر و با ظریف گفتگو کرد. عراق هم به طور پیوسته از میانجیگری میان ایران و آمریکا سخن می‌گوید.
با این حال، باید دانست که تلاش‌های برخی کشور‌های عربی و اروپایی برای وساطت میان تهران و واشنگتن، بر این فرض استوار است که آمریکا و ایران بزودی وارد جنگ خواهند شد. امری که هم ایران و هم آمریکا آن را قویا رد کرده‌اند. برای نمونه، در جریان سفر فعلی ظریف به بغداد و دیدارش با برهم صالح، رئیس‌جمهور عراق، دو طرف بر لزوم ممانعت از جنگ تاکید کردند. این در حالی است که صحبت از جنگ در روز‌های اخیر کمتر شده و گزینه جنگ در دستور کار ایران و آمریکا قرار ندارد. اصولا راهبرد فعلی ایران، بر عدم مذاکره و عدم ورود به جنگ مبتنی است و ظریف هم در بغداد همین راهبرد را به اطلاع عراقی‌ها رساند. یک منبع آگاه عراقی، به خبرگزاری «بغداد الیوم» گفت: «ظریف با مقامات عراق بحران روزافزون با آمریکا را بررسی و به موضع عراق گوش کرد و راهکار بغداد برای متوقف کردن تنش‌ها و دور کردن منطقه از مخاطرات جنگ را، که به ابتکار عادل عبدالمهدی، نخست وزیر (عراق)، ارائه شده است، مورد بررسی قرار داد.»
به گفته این منبع عراقی، ظریف در بغداد عدم پذیرش سه مسئله را به اطلاع مقامات عراق رساند: جنگ، مذاکره و تشدید تنش.
متناسب با راهبرد مبتنی بر منتفی دانستن جنگ و مذاکره، وزارت خارجه جمهوری اسلامی راهکاری برای دفع خطر جنگ و تنش‌زدایی در منطقه ارائه کرده که بر طراحی سازوکاری جهت تقویت گفتمان «عدم تجاوز» میان کشور‌های حوزه خلیج فارس استوار است. مجید تخت‌روانچی، نماینده ایران در سازمان ملل، در نامه‌ای به دبیر کل سازمان ملل به تاریخ هفدهم ماه مه میلادی، برای راهکار وزارت خارجه زمینه‌سازی کرد. تخت روانچی در این نامه از آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، خواست که به برقراری یک «ساختار امنیتی» در خلیج فارس کمک کند. یکی از اهداف اصلی این ساختار، رسیدن به یک توافق «عدم تجاوز» با کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس است. امری که ظریف در بغداد هم به آن اشاره کرد.
طراحی چنین راهبردی، در شرایطی صورت گرفته که عربستان سعودی صریحا ایران را به اقدام نظامی تهدید کرده است. عربستان گفته دنبال جنگ با ایران نیست، اما اگر از ناحیه ایران مورد تهاجم قرار گیرد، «قاطعانه» پاسخ خواهد داد. علاوه بر این، اخیرا پس از حمله به بندر فجیره و هدف قرار گرفتن تاسیسات نفتی سعودی توسط حوثی‌های یمن، روزنامه سعودی «عرب نیوز» در سرمقاله خود، خواستار انجام حملات نقطه‌ای نظامی به خاک ایران شد.
پس از فروکش کردن هیاهوی رسانه‌ای درباره جنگ در منطقه، بار دیگر آرامش نسبی برقرار شده و دیپلماسی به عنوان ابزار اصلی مدیریت و کاهش تنش مطرح شده است. اما باید دید در شرایطی که بی‌اعتمادی در منطقه به اوج خود رسیده است، آیا دیپلماسی می‌تواند اهداف سیاست خارجی را محقق کند.
