فرارو- سال میلادی در حالی به پایان خود نزدیک می‌شود که مناسبات ایران و آمریکا به شدت تنش آلود شده و هیچ نشانه بارزی در حوزه تنش‌زدایی میان دو کشور دیده نمی‌شود. بالعکس، روند تحولات نشان می‌دهد که تنش‌ها میان دو طرف ممکن است در سال ۲۰۲۰ تشدید شود.
به گزارش فرارو، سال ۲۰۱۹ در مناسبات ایران و آمریکا، سال کم سابقه‌ای بود. آمریکا در این سال، تحریم‌های بی‌سابقه‌ای علیه ایران اعمال کرد که کاخ سفید آنها را «قوی‌ترین تحریم‌های تاریخ» خواند. آمریکا، در اقدامی که در چهل سال گذشته سابقه نداشت، کل معافیت‌های فروش نفت ایران را در ماه مه لغو کرد. امری که به کاهش شدید صادرات نفت ایران منجر شد.
در نتیجه کاهش صادرات نفت ایران، تنش‌ها در مسیر‌های انتقال انرژی در دریای عمان و تنگه هرمز بالا گرفت. آمریکا و دیگر کشور‌هایی که در خلیج فارس مناقع اقتصادی و امنیتی داشتند، حضور خود را در این منطقه حساس بیشتر کردند.
اما همزمان با این تنش‌ها، برخی کشور‌ها با هدف آرام کردن وضعیت، سعی کردند میان ایران و آمریکا وساطت کنند که البته تاکنون هیچکدام از آنها به موفقیت ملموسی نرسیده‌اند. در واقع مناسبات ایران و آمریکا، به رغم همه تلاش‌هایی که در زمینه تنش‌زدایی انجام شده، دچار رکود و جمود شده است. از این رو، بسیاری از ناظران در پی یافتن پاسخ این پرسش هستند که در سال جدید میلادی مناسبات تهران و واشنگتن، به کجا خواهد رسید؟
طبیعی است که نمی‌توان به این پرسش، پاسخ قاطعی داد. با این حال، می‌توان با بررسی نشانه‌ها و تحولات جاری چشم انداز کلی روابط ایران و آمریکا در سال آینده میلادی را ترسیم کرد. این نشانه‌ها و تحولات، که در ادامه بررسی می‌شوند، موجب شده که بسیاری از ناظران چشم انداز کاهش تنش‌ها را بعید بدانند. اکثر ارزیابی‌ها حاکی از این است که تنش‌های فعلی میان ایران و آمریکا ادامه خواهد یافت و حتی ممکن است شدیدتر شود. نشانه‌ها و تحولات زیر این ارزیابی را تقویت می‌کند.
روند فعلی نشان می‌دهد که در شطرنج روابط ایران و آمریکا، بازی ممکن است به مرحله کیش و مات برسد.
دورنمای کلی روابط ایران و آمریکا و عوامل موثر بر آن
۱- روز جمعه، دولت ژاپن با هدف «کمک به تامین امنیت» مسیر‌های انتقال نفت، اعزام نیروی نظامی به خاورمیانه را تصویب کرد. یک کشتی حامل بالگرد به همراه ۲۶۰ پرسنل نظامی ژاپن، برای یک ماموریت یکساله جمع آوری اطلاعات، در اواخر ژانویه آینده، به دریای عمان و تنگه باب المندب اعزام می‌شوند. رسانه‌های ژاپنی می‌گویند حسن روحانی در سفر اخیر خود به توکیو، با اعزام این نیروها موافقت کرده، با این حال، سفارت ایران در ژاپن، روز پنج شنبه در توئیتی تلویحا با اعزام نیروهای نظامی ژاپن به خاورمیانه مخالفت کرده است. این سفارت توئیت کرد: «انتظار می‌رود کشور‌های دوست با حمایت بموقع و عملی از طرح هرمز به وظیفه بین المللی در حفاظت از کشتیرانی عمل نمایند. حضور نیروهای خارجی جهت صلح و ثبات و امنیت منطقه ارزیابی نمی‌شود.»
به هر حال، صرفنظر از اینکه آیا ژاپن در اعزام نیروهای خود به خاورمیانه موافقت ایران را به دست آورده یافته یا نه، نفس اعزام نیروها، میتواند به این معنا باشد که ژاپن امیدی به حل اختلافات ایران و آمریکا در کوتاه مدت ندارد. چون ژاپن با توجه به وساطت‌اش میان ایران و آمریکا، بهتر از هر کس دیگری میداند که چشم انداز کاهش تنش از طریق گفتگو میان تهران و واشنگتن چقدر است.
۲- تحرکات اخیر فرانسه، که از قضا مانند ژاپن درگیر وساطت میان ایران و آمریکا بود، ارزیابی مشابهی را نشان می‌دهد. وزارت خارجه فرانسه، به تازگی سفیر ایران در پاریس را به خاطر بازداشت شهروندان فرانسوی در ایران احضار کرد. پاریس با بیان اینکه بازداشت فریبا عادلخواه و رولان مارشال (دو شهروند فرانسوی محبوس در ایران) «غیرقابل تحمل» است، خواستار آزادی فوری آنان شد. پیش از این نیز، ایمانوئل ماکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، اندکی پس از تبادل زندانیان میان ایران و آمریکا، در توئیتی خواستار آزادی فوری این دو زندانی شده بود.
فرانسه معمولا در حاشیه تماس‌هایی که در ماه‌های اخیر با ایران داشت، موضوع زندانیان فرانسوی را مطرح می‌کرد، اما این موضوع اولویت اول فرانسوی‌ها در تعامل با ایران نبود. آنها برای از سرگیری گفتگو‌ها میان ایران و آمریکا وساطت می‌کردند. از همین رو، نگران بودند که مسئله زندانیان، روی وساطت‌شان تاثیر منفی بگذارد. اما همزمان با شکست وساطت فرانسه، مسئله زندانیان فرانسوی در ایران به تدریج برجسته شد. ظاهرا فرانسوی‌ها هم مانند ژاپنی‌ها دیگر امید چندانی به موفقیت وساطت میان ایران و آمریکا ندارند.
۳- اما سوای شکست یا عدم موفقیت وساطت‌ها، موضوع دیگری وجود دارد که ممکن است روابط ایران و آمریکا را در سال ۲۰۲۰ تحت الشعاع قرار دهد و آن، فرا رسیدن موعد انقضای تحریم‌های تسلیحاتی ایران است. توضیح آنکه در اکتبر ۲۰۲۰، تحریم تسلحاتی سازمان ملل علیه ایران منقضی می‌شود. رفع تحریم‌های تسلیحاتی ایران ظرف پنج سال، بخشی از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) بود. بر اساس تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل، فروش سلاح‌های تهاجمی به ایران ممنوع است. آمریکا از ماه‌ها قبل گفته این تحریم‌ها باید تمدید شود. اما، روسیه به تازگی اعلام کرده که مخالف تمدید این تحریم‌هاست. سرگئی ریابکوف، معاون وزیر خارجه روسیه، روز جمعه به خبرگزاری اینترفکس گفته طبق برجام محدودیت‌ها بر واردات و صادرات سلاح ایران منقضی خواهد شد و تمدید این محدودیت‌ها امکان پذیر نیست.
انقضای تحریم‌های تسلیحاتی در اکتبر ۲۰۲۰، پرسش‌های متعددی را مطرح می‌کند: چنانچه روسیه با تمدید تحریم‌های مزبور مخالفت کند، آیا آمریکا برای جلوگیری از رفع این تحریم‌ها به مکانیسم ماشه متوسل خواهد شد؟ وزارت خارجه آمریکا اخیرا در یک سند حقوقی مدعی شده که آمریکا به رغم خروج یکجانبه کاخ سفید از برجام، میتواند از مکانیسم ماشه استفاده کند. اگر آمریکا نتواند از مکانیسم ماشه استفاده کند، آیا اروپایی‌ها را برای فعال‌سازی این مکانیسم تحت فشار قرار خواهد داد؟ اروپایی‌ها در یک ماه گذشته به خاطر روند کاهش تعهدات هسته‌ای ایران، تلویحا این کشور را به فعال سازی مکانیسم ماشه تهدید کرده‌اند. پرسش دیگر اینکه با توجه به استمرار بی‌عملی اروپا در تامین منافع اقتصادی ایران، آیا تهران روند کاهش تعهدات هسته‌ای را ادامه می‌دهد؟ اگر ادامه دهد، واکنش اروپایی‌ها چه خواهدبود؟ همه این پرسش‌ها، سال ۲۰۲۰ را برای ایران پرابهام می‌کنند.
سال آینده میلادی برای روابط ایران و غرب سال پرابهامی خواهد بود.
۴- در روز‌های پایانی سال ۲۰۱۹ تحول مهمی در عراق اتفاق افتاد که ممکن است مناسبات ایران و آمریکا را در سال ۲۰۲۰ تحت الشعاع قرار دهد. روز جمعه، حداقل ۱۱ موشک بر نیروهای آمریکایی در پایگاه نظامی «K-۱» (کی وان) در کرکوک عراق فرود آمد. یک پیمانکار آمریکایی که با پنتاگون همکاری می‌کند، کشته شد و چندین سرباز آمریکایی دیگر زخمی شدند. تاکنون هیچ گروهی مسئولیت این حمله را برعهده نگرفته است. با این حال، نشریه نیوزویک مدعی شد که مقامات اطلاعاتی آمریکا بر این باور هستند که شبه نظامیان تحت حمایت ایران عامل این حمله هستند. چنین ادعایی میتواند نشانه‌ای از احتمال تشدید تنش‌ها میان ایران و آمریکا در آینده نزدیک باشد. آمریکایی‌ها بار‌ها ایران را به انجام حملاتی علیه مواضع آمریکایی در خاورمیانه متهم کرده بودند، اما چون در این حملات هیچ سرباز آمریکایی کشته نشده، از پاسخ دادن به ایران خودداری کردند. آنها بار‌ها گفته‌اند که جان سربازان آمریکایی خطر قرمز است. آیا دولت آمریکا، این بار ایران را رسما متهم می‌کند؟ به احتمال زیاد، آمریکا واکنش جدی به این مسئله نشان نخواهد داد. اما مسائلی از این دست می‌توانند در سال ۲۰۲۰ به تنش‌ها میان دو طرف دامن بزنند.
مناسبات ایران و آمریکا در سال ۲۰۲۰ از مسائل متعددی تاثیر می‌پذیرد. از جمله اینکه آیا مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا، که معمار اصلی فشار‌ها بر ایران است، برای کاندیدا شدن در انتخابات مجلس سنا، وزارت خارجه را رها خواهد کرد؟ یا اینکه ترامپ در آستانه انتخابات ریاست جمهوری تا چه اندازه برای تنش‌زدایی یا تنش‌زایی با ایران آمادگی دارد؟
واضح است که در سال ۲۰۲۰ برجام و سرنوشت آن، مهمترین عامل در روابط ایران و غرب خواهد بود. به احتمال زیاد، در این سال، مشخص خواهد شد که این توافق زنده می‌ماند یا اینکه کاملا از بین خواهد رفت.
بخوانید:
در حال حاضر با توجه به تحولات جاری، چشم اندازی برای کاهش تنش‌ها دیده نمی‌شود. برخی محافل رسانه‌ای و اندیشکده‌ای آمریکا بر این باور هستند که سال آینده میلادی، سال پرتنشی خواهد بود. به عنوان نمونه، اندیشکده اطلاعاتی «استراتفور» به تازگی چنین ارزیابی کرده است که سال ۲۰۲۰ میتواند سال تشدید تنش‌ها میان ایران و آمریکا باشد. به طور کلی رسانه‌های آمریکایی، ایران و خلیج فارس را در لیست مناطقی می‌دانند که احتمال تنش در آن زیاد است. در همین رابطه، مجله فارین پالیسی ایران و خلیج فارس را جزو ۱۰ منطقه پرتنش در سال ۲۰۲۰ دانست و نوشت: «تنش‌ها میان ایالات متحده و ایران در ۲۰۱۹ به شکل خطرناکی بالا گرفت. سال آینده، ممکن است دشمنی آنها به نقطه جوش برسد.» افزون بر این، برخی رسانه‌های آمریکا می‌گویند حتی در دوره انتخابات آمریکا هم احتمال کاستن از فشار‌ها بر ایران وجود ندارد. در همین خصوص، رادیو ان پی آر آمریکا با اشاره به احتمال تداوم فشار بر ایران مدعی شد که دونالد ترامپ به احتمال زیاد موضع سختگیرانه خود علیه ایران را یکی از دستاورد‌های خود حساب خواهد کرد.
با این حال، علیرغم همه این تحولات، تلاش‌هایی برای تنش‌زدایی توسط دستگاه دیپلماسی ایران انجام می‌شود. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، هفته آینده به روسیه سفر می‌کند و سپس، طبق ادعای برخی منابع خبری، اوایل ماه ژانویه به نیویورک می‌رود. ظریف قرار است در نشست وزارتی شورای امنیت سازمان ملل شرکت کند. احتمالا مانند سفر‌های قبلی، این بار هم ظریف پیشنهاداتی با خود ببرد، اما باید منتظر ماند و دید که آیا آمریکایی‌ها این پیشنهادات را جدی خواهند گرفت یا مانند گذشته، اعتنایی به تحرکات دیپلماتیک رئیس دستگاه دیپلماسی ایران نخواهند کرد.
