فرارو- پوریا غیاثی*؛ روزه گرفتن یکی از آیین‌های مذهبی مسلمانان در سراسر جهان است که هر ساله در ماه رمضان از خوردن و آشامیدن خودداری می‌کنند. هر سال نیز با فرارسیدن این ماه مذهبی مطالب مختلفی پیرامون فواید یا مضرات روزه برای سلامتی بدن در فضای مجازی منتشر می‌شود که شاید اکثر آنها پشتوانه علمی چندانی نداشته باشند.
به گزارش فرارو، امسال نیز زیر سایه سنگین کرونا ماه رمضان شروع خواهد شد و ویروسی که با آن در حال مبارزه هستیم، به صورت مستقیم با سیستم ایمنی بدن ما ارتباط دارد. در این مقاله تخصصی که بر پایه چندین پژوهش علمی در سراسر دنیا و نظرات محققین مختلف ایمنی‌شناسی گردآوری شده است، پاسخ به یک سوال را دنبال می‌کنیم که آیا روزه داری در سلامت و بهبود سیستم ایمنی بدن انسان نقش دارد؟
در برخورد با COVID-۱۹ رعایت بهداشت و حمایت از سیستم ایمنی و اجرای روش‌های پیشگیرانه موثر است. آموزش کافی و تغذیه مناسب مهمترین عوامل برای حمایت از عملکرد سیستم ایمنی بدن به شمار می‌روند. کمبود امکانات، بهداشت ضعیف و بسیاری از سنت‌هایی که منجر به اجتماعات عمومی می‌شود، بسیاری از کشور‌های اسلامی را مستعد ابتلا به این ویروس خطرناک کرده است. مصرف غذا‌های پرکالری منجر به چاقی و بیماری‌های التهابی مزمن می‌شود که به التهابات درجه پایین معروف است. در این شرایط مشاهده شده است که غلظت سایتوکاین‌های التهابی معمولاً ۲ تا ۳ برابر افزایش می‌یابد.
سایتوکاین‌ها پروتئین‌هایی هستند که در سیستم ایمنی نقش پیام‌رسانی برای اجرای عملکرد‌های مختلف را دارند و ثابت شده است که در بیماران مبتلا به کووید ۱۹ افزایش افسار گسیخته این مواد زمینه ساز عوارض شدید و حتی مرگ در بیماران می‌شود. از سوی دیگر افزایش این مواد منجر به بسیاری از بیماری‌های خود ایمنی مانند آرتریت روماتوئید و بیماری‌های التهابی مانند مقاومت به انسولین، تصلب شرایین آسیب بافتی مرتبط با انواع مختلف سرطان و بیماری‌های قلبی عروقی می‌شود.
با این حال مطالعات انسانی و حیوانی نشان داده است که رژیم‌های غذایی به ویژه رژیم‌هایی که از روزه داری تقلید می‌کنند، بسیاری از شاخص‌های سلامتی را چه در افراد سالم و چه در افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن بهبود می‌بخشد.
اگرچه نتایج ممکن است بسته به نوع الگو‌های روزه داری و گونه‌های مورد مطالعه کمی متفاوت باشد، همه رژیم‌های غذایی ناشتا می‌توانند منجر به یک تغییر اساسی در متابولیسم شوند و ممکن است با برخی از نتایج سلامتی مرتبط باشد.
جالب است بدانید که طی چند سال گذشته اثرات مفید برخی از انواع روزه داری مانند کاهش دفعات وعده‌های غذایی (رژیم‌های غذایی با تکرار وعده‌های غذایی کاهش یافته مانند روزه گرفتن یک روز در میان) محدودیت کالری مصرفی (کاهش ۱۵ تا ۴۰ درصدی کالری مصرفی روزانه) و روزه داری متناوب (معمولاً شامل ۲۴ ساعته روزه داری و ۲۴ ساعت دوره تغذیه آزاد) نشان داده شده است که باعث افزایش طول عمر، بهبود حساسیت به انسولین، کاهش استرس اکسیداتیو، التهاب و مرگ و میر ناشی از سرطان و بیماری‌های قلبی عروقی می‌شود.
به گزارش فرارو، با این حال اثرات مهم و مفید روزه داری ماه رمضان بر سلامتی افراد همراه با مکانیزم‌های اصلی بهبود به شرح ذیل است:
۱) باعث کاهش وزن و نگهداری آن در محدوده نرمال در بین افراد دارای اضافه وزن و چاقی می‌شود.
۲) هموستاز گلوکز در افراد چاق مبتلا به دیابت نوع ۲ همراه با کاهش درصد چربی بدن و HbA۱c رخ می‌دهد.
۳) بقا و بهبود عملکرد قلب و تعدیل خطرات قلبی عروقی
۴) ممکن است از سلول‌های عصبی در برابر اختلالات پیری (به عنوان مثال بیماری آلزایمر و سکته مغزی) محافظت کند.
۵) روزه داری باعث کاهش مقاومت به انسولین در مقابل محدودیت مداوم انرژی در بین افراد دارای اضافه وزن و در افراد چاق و غیر دیابتی می‌شود؛ بنابراین ممکن است نقش مهمی در محافظت در برابر سرطان‌های مرتبط با چاقی داشته باشد.
۶) کاهش ضربان قلب، انسولین، سطح گلوکز و هموسیستئین در گردش خون که افزایش آنها ریسک ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی را افزایش می‌دهند.
۷) باعث کاهش توده چربی، کلسترول تام و کلسترول LDL می‌شود.
۸) متعادل سازی فشار خون را سبب می‌شود.
۹) کاهش تری گلیسیرید‌های سرم، مارکر‌های استرس اکسیداتیو و التهاب
۱۰) سطح کتون خون در روزه داری افزایش می‌یابد.
۱۱) اثرات بر روی تعدادی از نشانگر‌های زیستی خطرناک سرطان (به عنوان مثال انسولین، سایتوکین‌ها و مولکول‌های مرتبط با التهاب لپتین و آدیپونکتین) رخ می‌دهد که تصور می‌شود تأثیر چربی و مصرف بیش از حد انرژی را در رشد و رشد سرطان‌ها در انسان ایجاد می‌کند.
۱۲) کاهش فاکتور رشد شبه انسولین ۱ در افراد طبیعی و دارای اضافه وزن گزارش شده است.
به طور کلی در آزمایش‌های اخیر ذکر شده از روزه داری ماه رمضان در چندین شرکت کننده نتایج امیدوار کننده‌ای ارائه شده است که دلیل اصلی حرکت به جلو برای انجام آزمایشات بالینی بزرگتر را در بیماران با طیف گسترده‌ای از اختلالات آماده می‌کند. با این حال این حوزه از تحقیقات هنوز در مراحل ابتدایی است و قبل از نتیجه‌گیری قطعی نیاز به همکاری پژوهشگران مختلف و تحقیقات بیشتر دارد.
ارتباط روزه داری و سیستم ایمنی بدن
سیستم ایمنی بدن انسان سازمانی است متشکل از سلول‌ها و مولکول‌ها که در دفاع برابر عفونت‌ها نقش دارند. در بدن دو نوع سیستم ایمنی شاخص وجود دارد:
• نوع اول سیستم ایمنی دفاع ذاتی که در برابر پاتوژن‌های مختلف به صورت یکسان عمل می‌کند.
• نوع دوم سیستم ایمنی دفاع اختصاصی که قادر به شناسایی اختصاصی پاتوژن‌های مختلف است و در تماس مکرر با آنها تقویت می‌شود و خاطره ایمنی ایجاد می‌کند. خاطره ایمنی ثبت ویژگی‌های یک پاتوژن است که به بدن این امکان را می‌دهد تا در صورت مواجه با همان پاتوژن اما در زمان دیگر زمان کمتری صرف شناسایی شود و بدن با قدرت بیشتری از بافت‌ها و ارگان‌های خود در برابر آن محافظت کند.
در پاسخ ایمنی ذاتی سلول‌های فاگوسیتیک (ماکروفاژها، نوتروفیل‌ها) و سلول‌هایی که واسطه‌های التهابی ترشح می‌کنند (ائوزینوفیل‌ها، ماست سل‌ها و بازوفیل‌ها) و سلول‌های کشنده طبیعی نقش اصلی را بازی می‌کنند.
همچنین سایتوکین‌ها، مکمل‌ها و پروتئین‌های فاز حاد از اجزای مولکولی سیستم ایمنی ذاتی هستند. اما سلول‌های درگیر در پاسخ ایمنی اکتسابی سلول‌های B و T اختصاصی هستند که وقتی گیرنده‌های سطح آنها به آنتی ژن‌ها متصل می‌شوند، تکثیر می‌یابند.
سلول‌های B آنتی بادی‌هایی را آزاد می‌کنند که میکروارگانیسم‌های خارج سلولی را هدف قرار می‌دهند. نقش سلول‌های T در ایمنی اکتسابی کمک به سلول‌های B در تولید آنتی بادی‌ها و همچنین از بین بردن سلول‌های آلوده به ویروس و عوامل بیماری زای داخل سلول با فعال سازی ماکروفاژ‌هاست.
مطالعات زیادی در مورد تأثیر روزه داری ماه رمضان بر روی سیستم ایمنی انجام شده است که نشان می‌دهد روزه داری می‌تواند سیستم ایمنی بدن را بازیابی کند. حداقل ۳ روز ناشتایی به بدن این امکان را می‌دهد که بدن شروع به تولید گلبول‌های سفید خون جدید کند. این امر باعث جوان سازی سیستم ایمنی بدن برای مبارزه با عفونت می‌شود. اگرچه در انسان و حیوانات نشان داده شده است که با روزه داری طولانی مدت تعداد گلبول‌های سفید خون کاهش می‌یابد، سلول‌های خونی با تغذیه مجدد دوباره بر می‌گردند.
در نتیجه این تغییرات در بدن باعث می‌شود سلول‌های بنیادی، سلول‌های جدید را در سیستم ایمنی بازسازی کنند. نتایج امیدوار کننده مطالعات نشان داده است که سیتوکین‌های التهابی (به عنوان مثال IL-۱β، IL-۶ و TNF-α) مارکر‌های استرس اکسیداتیو و پروتئین واکنش پذیر C (CRP) ممکن است با رژیم‌های شبه روزه داری کاهش یابد.
روزه داری و ویروس کرونا
به گزارش فرارو، تصمیم نهایی در مورد روزه داری در ماه رمضان در این شرایط باید توسط هر شخص و بر اساس توصیه پزشکان مسئول اتخاذ شود. مراجع دینی همیشه اظهار داشته‌اند که اگر شخصی در زمینه سلامتی مشکل دارد، بهتر است از روزه داری خودداری کند. در اینجا چند پیشنهاد برای افرادی که مشتاق روزه گرفتن تحت شرایط همه گیری COVID-۱۹ هستند، وجود دارد:
• پایبندی به توصیه‌های بهداشتی شامل شستن مکرر دست، حفظ فاصله حداقل یک متر از دیگران و گذاشتن ماسک.
• هنگام روزه داری از قرار گرفتن در فضای عمومی شلوغ مانند اتوبوس، مترو و ... خودداری کنید.
• هنگام روزه داری استراحت بیشتری داشته باشید.
• از رفتن به مکان‌های مذهبی برای دعا و نیایش خودداری کنید.
ثابت شده است که حمایت از عملکرد سیستم ایمنی بدن و تقویت مقاومت فردی برای مبارزه با COVID-۱۹ ضروری است و مهمترین راه‌های تقویت ایمنی شخصی جلوگیری از مصرف بیش از حد کالری و انجام برنامه ورزشی مناسب است.
*ترجمه و تالیف: پوریا غیاثی/ ایمونولوژیست دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
