فرارو-محمد مهدی حاتمی؛ شاید برای برخی این پرسش پیش آمده باشد که کشورها ثروت شان را چگونه نگهداری می‌کنند و اساساً منظور از «ثروت» چیست؟ پرسش‌های دیگری هم می‌توانند پیش بیایند: اینکه می‌گویند آمریکا ثروتمندتر از آلمان یا اتیوپی است، چه معنایی می‌دهد و البته اینکه جایگاه ایران در فهرست کشور‌های ثروتمند در جهان، کجا است؟
همه پول‌های جهان
به گزارش فرارو، برآورد‌های موسسه «کردیت سوئیس» (Credit Suisse) نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۰ میلادی، حدود ۴۱۸ تریلیون دلار ثروت در جهان وجود داشته که از این میان، ۱۳۶ تریلیون دلار سهم آمریکای شمالی و ۱۰۳ تریلیون دلار هم سهم اروپا بوده است.
به این ترتیب، این دو بر روی هم حدود ۵۷ درصد از کل ثروت موجود در جهان را در خود جای داده اند. این در حالی است که سهم تمامِ قاره آفریقا از این ثروت، تنها حدود ۵ تریلیون دلار، یا تنها حدود ۱.۲ درصد است.
اما منظور از ثروت چیست؟ در محاسبات این چنینی، ارزش تمام دارایی‌های یک کشور (اعم از شرکت ها، ساختمان ها، جاده ها، جنگل ها، معادن، سهام شرکت‌های خارجی و حتی سرمایه‌های انسانی) در قالب پولی (به دلار آمریکا) محاسبه می‌شود.
به این ترتیب، هر چه اقتصاد یک کشور توسعه یافته‌تر باشد؛ هر چقدر معادن بیشتری داشته باشد؛ هر چه از نظر منابع طبیعی (همچون منابع آب) غنی‌تر باشد و هر چه جمعیت تحصیل کرده تری داشته باشد، ثروت آن کشور هم بیشتر خواهد بود.
محاسبات سال ۲۰۲۱ این موسسه، ایران و بسیاری از کشور‌های دیگر را در بر نمی‌گیرد، اما برآورد‌های پیشین این موسسه (از جمله در سال ۲۰۱۷ میلادی) نشان می‌دهد که ایران بین ۱ تا ۳ تریلیون دلار ثروت داشته و در آن زمان و از این منظر، یکی از کشور‌های ثروتمند جهان به حساب می‌آمده است.
در واقع، در سال ۲۰۱۷ میلادی، وضعیت ایران شبیه به ترکیه، برزیل، مصر و حتی سوئد بوده، اما از آنجا که ایران در طول ۴ سال گذشته یکی از سخت‌ترین دوره‌های تاریخ معاصر اقتصادی خود را از سر گذرانده، از برخی از کشور‌های هم گروه خود عقب افتاده است.
اعداد و ارقام مربوط به ذخایر بانک مرکزی ایران (اعم از طلا و دلار) اکنون به شدت محرمانه است و دیگر منتشر نمی‌شود. با این همه، از مجموع سخنان مقامات مسئول (از جمله روسای پیشین بانک مرکزی در ایران) می‌توان فهمید که ایران در سال‌های اخیر، در زمان اوج، حدود ۱۱۵ میلیارد دلار ذخایر ارزی و طلا داشته است، عددی که در حدِ پایین، تا حد ۴ میلیارد دلار هم ذکر شده است.
کشورها دارایی‌های خود را چگونه نگهداری می‌کنند؟
در این میان، اما یکی از ساده‌ترین راه‌ها برای مقایسه ثروت در کشورها، مقایسه میزان طلای انباشته شده در بانک‌های مرکزی آنها است. توضیح اینکه بانک‌های مرکزی کشور‌های مختلف، به فراخور درآمد‌های آن کشور و نیز سیاست‌های این بانک ها، میزانی طلا ذخیره می‌کنند که در عمل، پشتوانه پول ملی آن کشورها هم خواهد بود. (البته ذخایر بانک‌های مرکزی در کشور‌های مختلف، شامل دلار و ارز‌های خارجی دیگر هم می‌شود.).
اما فارغ از اینکه طلا هم مانند بسیاری دیگر از کالا‌ها در ذات خود واجد ارزش نیست، می‌توان پرسید کشورها چگونه جریان مبادله کالا و خدمات را در سطح بین المللی مدیریت می‌کنند؟ به عبارت ساده‌تر و در قالب یک مثال، ایران چطور می‌تواند مطمئن باشد که در مقابل فروش نفت خود به چین، قدرت خریدی به دست خواهد آورد که در مقابل، اجازه واردات تجهیزات پزشکی از هند را به او می‌دهد؟ یا اینکه در نهایت، بانک مرکزی ایران چطور می‌تواند طلا بخرد و ذخیره کند؟
پاسخ ظاهراً ساده است: چینی‌ها به ایران دلار می‌دهند و از آنجا که دلار ارزی جهانی و معتبر است، هندی‌ها هم حاضر خواهند بود در مقابل دریافت دلار، به ایرانی‌ها تجهیزات پزشکی بفروشند. اما آیا این فرآیند واقعاً مشکلی ندارد؟
شوک «نیکسون» به جهان
نظم کنونی جهان در فردایِ پایان جنگ جهانی دوم شکل گرفت و تمام تغییرات عمده بعدی در سیاست جهانی (اعم از جنگ کره، جنگ ویتنام، کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و حتی نا امن شدن آب‌های کشور سومالی به دلیل اوج گیری فعالیت دزدان دریایی) هم با همین نظم قابل توضیح هستند.
یکی از وجوه این نظم هم ترکیب شورای امنیت سازمان ملل متحد است که بر اساس آن، تنها چهار کشور برنده جنگ جهانی دوم (به اضافه چین) حق ورود و بحث در مورد مسایل مبتلا به امنیت در سطح بین المللی و البته حق وتوی تصمیمات یکدیگر در این مورد را دارند.
در این میان، اما یکی دیگر از وجوه این نظم جهانی در حوزه اقتصادی، گره زدن سرنوشت طلا، دلار و سایر ارز‌های جهانی به یکدیگر بود. از سال ۱۹۴۵ (سال پایان جنگ دوم، سال شکل گیری سازمان ملل متحد و سال تأسیس بانک جهانی) تا سال ۱۹۷۱، طلا و برخی دیگر از دارایی‌هایی که اساساً ارزشمند تلقی می‌شدند، به عنوان پشتوانه‌ای برای دلار آمریکا قرار گرفتند و دلار آمریکا نیز با یک نرخ تبدیل ثابت، قابل تبدیل به سایر ارز‌های جهانی بود.
در این نظام اقتصادی، موسوم به «سیستم برتون وودز» (Bretton Woods system)، نرخ تبدیل طلا به دلار و نیز نرخ تبدیل دلار به سایر ارز‌های جهانی ثابت بود و به همین دلیل تمامی دارایی‌های مالی، برای نزدیک به سه دهه، ارزشی ثابت داشتند.
بر این اساس، آمریکا دلار چاپ می‌کرد و در اثر تجارت (صادرات و واردات) این دلار‌ها به دست شرکای تجاری این کشور می‌رسید و در تداوم فرآیند تجارت باز هم دست به دست می‌شد. در مقابل، بانک مرکزی آمریکا تعهد می‌کرد که به تمام دارندگان دلار، ما به ازای طلایی را که می‌خواهند پرداخت کند.
مشکل، اما زمانی ایجاد شد که در اثر تداوم روند چاپ دلار، ارزش اسمی دلار‌های چاپ شده و پخش شده در سراسر جهان، از میزان ذخایر طلای موجود در بانک مرکزی آمریکا فراتر رفت. به این ترتیب، آرامش و پیش بینی پذیری نسبی نظام اقتصادی «برتون وودز» در سال ۱۹۷۱ و با اقدام غافلگیر کننده ریچارد نیکسون، رییس جمهور وقت آمریکا در هم شکست. در آن سال، دولت نیکسون اعلام کرد که تعهد خود به پرداخت طلا در برابر دلار را پایان می‌دهد و به این ترتیب، پشتوانه طلا برای پول در جهان، کنار گذاشته شد.
آنها که طلا انبار می‌کنند
اما با این همه، کشورها هنوز هم طلا انبار می‌کنند. برآورد‌ها نشان می‌دهند که بانک مرکزی آمریکا (فدرال رزرو)، از این نظر در صدر است و حدود ۸ هزار تن طلا نگه داری می‌کند. بانک مرکزی آلمان در رتبه دوم است و حدود ۳ هزار و ۳۰۰ تن طلا دارد. ایتالیا، فرانسه، روسیه و چین هم در رتبه‌های بعدی هستند و جالب اینکه نام ترکیه هم با ۴۱۱ تن طلا، در رتبه ۱۲ در این فهرست قرار دارد.
اما این تنها بانک‌های مرکزی نیستند که طلا ذخیره می‌کنند و مردم عادی هم (عمدتاً در کشور‌هایی با اقتصاد‌های کم ثبات در طول تاریخ شان) در خانه طلا نگه می‌دارند تا در روز مبادا به دردشان بخورد.
بر اساس برآورد «شورای جهانی طلا» (World Gold Council)، خانوار‌های هندی بین ۲۳ تا ۲۴ هزار تن طلا در خانه‌های خود نگهداری می‌کنند و به این ترتیب، بیشترین میزان ذخیره خانگی طلا را در دنیا به خود اختصاص داده اند. بر اساس قیمت‌های فعلی طلا در جهان، این میزان طلا دست کم یک تریلیون دلار ارزش دارد. (هر تن طلا حدود ۴۶.۵ میلیون دلار)
«محمد کشتی‌آرای»، عضو هئیت مدیره اتحادیه طلا و جواهر تهران، حدود ۳ سال پیش گفته بود «بر اساس برآورد‌های این اتحادیه» مردم ایران حدود ۲۰۰ تن ذخایر خانگی طلا دارند. به قیمت روز، این حجم از طلا حدود ۹٫۴ میلیارد دلار (معادل حدود ۲۵۰ هزار میلیارد تومان) ارزش دارد.
این در حالی است که نشریه «بیزینس اینسایدر» هم چند سال پیش مدعی شده بود ایرانی‌ها یکی از ۱۰ ملت در جهان هستند که بیشترین میزان ذخایرِ خانگیِ طلا را دارند. همزمان، گفته می‌شود حدود ۴۰ میلیارد دلار «ارز خانگی» هم در خانه ایرانی‌ها ذخیره شده است.
بر این اساس، مجموع دارایی شهروندان ایرانی (تنها در قالب طلا و دلار)، سر به حدود ۵۰ میلیارد دلار می‌زند که با دلار ۲۷ هزار تومانی، چیزی در حدود «هزار و ۲۵۰ هزار میلیارد تومان» یا حدود «هزار و ۲۵۰ تریلیون» تومان ارزش دارد.
