بر اساس آخرین شیوع‌شناسی در دسترس، تریاک رایج‌ترین ماده مصرفی است و بیش از ۵۰ درصد مصرف مواد در کشور را شامل می‌شود، همچنین دومین ماده پرمصرف به ویژه میان نسل جوان در حال حاضر گل است و سپس مصرف شیشه سومین ماده مصرفی در کشور است.
تاثیر مصرف تریاک در بروز برخی سرطان‌ها در مقایسه با مصرف دخانیات از سیگار هم بیشتر است و حتی مصرف طولانی مدت آن با افزایش بیماری‌های قلبی- عروقی همراه بوده و حتی شانس بروز حملات قلبی و سکته‌های قلبی و مغزی با مصرف آن دو برابر افزایش می‌یابد، این درحالیست که بر اساس آخرین شیوع‌شناسی در دسترس، تریاک بیش از ۵۰ درصد موادمخدر مصرفی کشور را شامل می‌شود.
فرزانه سهرابی، معاون اجتماعی موسسه کادراس ضمن اشاره‌ای به تاریخچه مصرف تریاک در ایران، به ایسنا می‌گوید: پس از بنگ و حشیش ماده مخدری که به ایران راه یافت، تریاک بود. مصرف تریاک به منزله دارویی مسکن و اثربخش، نتیجه تحقیقات بوعلی‌سینا و محمد زکریای رازی بوده است. آنها در شمار نخستین پزشکانی بودند که در قرن ۱۰ میلادی، خواص تریاک را شناخته و برای پیشبرد اهداف پزشکی از آن به عنوان پادزهر استفاده می‌کردند.
وی ادامه می‌دهد: تاریخ استفاده از تریاک، چه به صورت درمانی و چه تخدیری به طور دقیق روشن نیست، اما می‌توان گفت استفاده درمانی از تریاک بر استفاده تخدیری آن مقدم بوده است. علت مصرف و رواج تریاک را در ایران برخی دستاورد حمله مغولان و برخی نتیجه لشکرکشی نادرشاه به هندوستان می‌دانند، اما مستند است که در زمان صفویه مصرف این ماده به خصوص در بین برزگان، درباریان و رجال عالی مقام متداول بوده است به گونه‌ای که شاه طهماسب صفوی خطر مصرف مواد افیونی را جدی تلقی کرد و دستور داد تا تریاک موجود در دربار را معدوم کنند، اما در دوره‌های بعد و حکمرانی جانشینانش مانند شاه سلیمان، مصرف تریاک دوباره متداول شد و مردم با اینکه می‌دانستند تریاک مضر است، اما به علت عادت کردن به آن، مصرف می‌کردند.
این پژوهشگر حوزه اعتیاد با بیان اینکه مصرف تریاک به روش‌های شناخته شده از زمان قاجار در ایران شروع شد، می‌افزاید: در این دوره کشت و مصرف تریاک از سوی کارگران هندی در منطقه خراسان و کرمان رواج یافت؛ همچنین کشت آزمایشی خشخاش و شایعه خواص آن به وسیله مستشاران خارجی به سرعت موجب گسترش کشت و مصرف تریاک در نواحی مختلف کشور (به ویژه مناطقی که بیشتر در دست نیرو‌های استعماری بود) شد. در دوره قاجار به دلیل آنکه تریاک با قیمت بالا نسبت به گندم و دیگر محصولات از سوی انگلیسی‌ها خریداری می‌شد، کشاورزان روی به کاشت تریاک آوردند و حتی در بین سال‌های ۱۲۸۶-۱۲۸۸ موجب قحطی در کشور شد.
سهرابی خاطرنشان می‌کند: مصرف تریاک به صورت جدید از زمان قاجاریه با فعالیت استعمارگران شکل گرفت و در واقع شکل سیاسی مواد مخدر از این زمان آغاز شد. انگلیسی‌ها از یک سو، با ترویج کشت، تولید و فروش تریاک در ایران به درآمد‌های امپراطوری بریتانیا افزودند و از سوی دیگر، مصرف تریاک را در سطح وسیعی رواج دادند. از زمان امیرکبیر تا سال ۱۲۸۲ کشت خشخاش، فروش و مصرف تریاک در ایران آزاد بود و هیچ قانونی در این زمینه وجود نداشت. نخستین قانون در این مورد به نام «قانون تحدید تریاک» در سال ۱۲۹۰ در ۶ ماده در مجلس تصویب شد و با هدف کاهش مصرف تریاک قانون‌ها و سیاست‌های دیگری نیز در این دوره وضع شد.
معاون اجتماعی موسسه کادراس با بیان اینکه اعتیاد به تریاک و کشت و فروش آن تبعات منفی در عصر قاجار به همراه داشت، از مهم‌ترین آنها را کم‌کاری، سستی و تغییر الگو‌های کاشت و برداشت محصولات کشاورزی، از هم‌پاشیدگی خانواده، رواج برخی از محیط‌های نامتعارف و بسیاری از مشکلات اجتماعی و اقتصادی دیگر عنوان می‌کند.
وی با اشاره به اینکه ایران به دلایل تاریخی، فرهنگی و جغرافیایی و همسایگی با افغانستان (به عنوان بزرگترین تولیدکننده تریاک جهان) دارای بیشترین مصرف‌کننده تریاک خام (۴۲ درصد تریاک خام مصرفی جهان) است و پس از ایران، کشور‌های افغانستان و پاکستان در رتبه‌های بعدی قرار دارند، تصریح می‌کند: باورهای نادرست درباره اثرات درمانی تریاک موجب شده تا برخی بر این باور باشند که مصرف تریاک باعث اعتیاد نمی‌شود، اوج این باور نادرست در زمان شیوع کرونا بود که با مصرف تریاک از ابتلای به کرونا در امان می‌شویم. در واقع دلایل اصلی مصرف بالای تریاک در جهان و ایران همین باورهای بی‌پایه و اساس است.
سهرابی تاکید می‌کند که مصرف تریاک به هر نوع (خام، شیره و سوخته)، به هر شکل (بلعیدن و دودی) و به هر میزان (حتی نیم گرم در شبانه روز) علاوه بر معتاد شدن فرد، به بروز بیماری‌های قلبی عروقی، سکته‌های قلبی و مغزی و سرطان‌ها منجر می‌شود.
وی درخصوص نحوه مصرف این مخدر، با بیان اینکه امروز در کشور‌های غربی، تریاک به شکل پودری یا کلوخی به رنگ قهوه‌ای سوخته در دسترس مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد، یادآور می‌شود: این ماده یا تدخین شده یا به صورت خوراکی و تزریقی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما از آن جایی که ساختار تریاک بسیار شبیه به ساختار مواد مخدر طبیعی بدن است، در اثر استفاده، مولکول‌های مخدر موجود در تریاک گیرنده‌های اعصاب را تسخیر کرده و همان حس آرامش فاقد درد را در بدن تولید می‌کند. این ماده مخدر ابتدا باعث حس شادمانی و سرخوشی شده، اما با استفاده مکرر، بدن برای دسترسی به این حالت به میزان هرچه بیشتر از این مواد نیاز پیدا می‌کند.
به گفته این پژوهشگر حوزه اعتیاد، سوء تغذیه، مشکلات تنفسی و افت فشار خون از جمله بیماری‌هایی هستند که با اعتیاد به تریاک در رابطه‌اند.
سهرابی با تاکید بر اعتیادآور بودن ماده تریاک، می‌گوید: در اثر استفاده از این ماده اشتیاق به مصرف (چه جسمانی و چه روانی) بسیار سریع پیشرفت می‌کند به طوریکه خماری ناشی از آن باعث تهوع، آبریزش چشم، خمیازه، سرمازدگی یا تعریق خواهد شد. در واقع معتادین بیشتر برای جلوگیری از درد ناشی از خماری به مصرف آن ادامه می‌دهند تا به دست آوردن حس نخستین سرخوشی یا رسیدن به تعادل جسمی و روانی.
معاون اجتماعی موسسه کادراس یادآور می‌شود: تریاک، در مقایسه با مصرف دخانیات، ماده بسیار قوی‌تر و موثرتری در بروز سرطان است و تاثیر تریاک در بروز برخی سرطان‌ها، از سیگار هم بیشتر است. مصرف طولانی مدت تریاک با افزایش بیماری‌های قلبی – عروقی همراه است. شانس بروز حملات قلبی و سکته‌های قلبی و مغزی با مصرف تریاک، دو برابر افزایش می‌یابد.
بنابر اظهارات وی، مصرف منظم تریاک، خطر مرگ ناشی از بیماری‌های قلبی عروقی، سرطان‌ها و بیماری‌های تنفسی را مجموعاً تا ۸۶ درصد افزایش می‌دهد. به عنوان مثال، در حالی که وجود بیماری دیابت، به تنهایی، خطر مرگ را نسبت به غیردیابتی‌ها، حدود دو برابر می‌کند، همزمانی مصرف تریاک و دیابت، این خطر را به ۲.۷۶ برابر افراد غیردیابتی بدون سابقه مصرف تریاک افزایش می‌دهد. همچنین مصرف تریاک، خطر مرگ زودرس در بیماران دیابتی را به طور کلی حدود ۳۰ درصد افزایش می‌دهد. مصرف طولانی مدت تریاک خطر مرگ زودرس در بیماران مبتلا به سیروز کبدی را ۲.۷۴ برابر افزایش می‌دهد.
سهرابی ضمن ارائه ترسیمی از وضعیت موجود اعتیاد در کشور، اظهار می‌کند: افزایش شیوع اعتیاد سالانه و به دنبال آن کاهش سن شروع اعتیاد در کشور، تغییرات الگوی مصرف مواد از مواد مخدر سنتی به سوی مواد روان‌گردان و محرک، افزایش تولید تریاک در کشور‌های همسایه و گسترش قاچاق مواد از مسیر ترانزیتی ایران و همچنین تولید بی‌سابقه مواد صنعتی مانند شیشه که ذائقه مصرف بسیاری از مصرف‌کنندگان است و گسترش طرح‌های حوزه درمان و کاهش آسیب در مقابل طرح‌های حوزه پیشگیری نشان می‌دهد که وضعیت موجود نیاز به بازنگری در سیاست‌ها و برنامه‌ها دارد.
این پژوهشگر حوزه اعتیاد ادامه می‌دهد: هرچند برنامه‌های حوزه درمان و به‌ویژه مبارزه با عرضه باید ادامه یابد، اما آسیب‌شناسی این برنامه‌ها نشان داد که اگر در حوزه پیشگیری طرح‌ها و برنامه‌های جدی انجام می‌شد، وضعیت موجود بسیار بهتر بود. به ویژه پیشبرد برنامه‌های پیشگیرانه در خانواده‌ها و مدارس می‌تواند برای افراد در معرض اعتیاد بسیار کارساز باشد. تجربه ثابت کرده بسیاری از افرادی که در نوجوانی روی به مصرف تفننی مواد و سیگار می‌آورند، دارای خانواده‌های ناکارآمد یا والد معتاد بوده‌اند، انجام برنامه‌های پیشگیرانه برای این دسته می‌تواند در پیشگیری از اعتیاد در آینده بسیار مفید باشد. از این رو پیشنهاد می‌شود، متولیان، سیاستگذاران و برنامه‌ریزان اولویت را در تدوین و اجرای برنامه‌های پیشگیرانه قرار دهند.
معاون اجتماعی موسسه کادراس به ارائه آمار‌هایی از میزان مصرف تریاک در جهان می‌پردازد و می‌گوید: در قاره آسیا نیز، بر اساس آمار موجود، حشیش بیشترین میزان شیوع مصرف را به خود اختصاص داده است، اما از سوی دیگر باید توجه داشت که منطقه مثلث طلایی، با محوریت کشور افغانستان در آسیا، بیشترین تولید تریاک را برعهده دارد و این امر سبب شده است تا میزان مصرف تریاک و مشتقات آن در آسیای جنوب شرقی و آسیای جنوب غربی (خصوصا ایران، پاکستان و افغانستان) بالاتر از متوسط میزان مصرف جهانی باشد. با این حال شیوع آمفتامین‌ها در این قاره روند مصرف مواد مخدر و محرک را تغییر داده و پس از حشیش، در جایگاه دوم بیشترین مصرف را به خود اختصاص داده است.
به گفته سهرابی، اوپیوئید‌ها که شامل اوپی‌یت‌ها (هروئین و تریاک) و اوپیوئید‌های دارویی و سایر اوپیوئید‌های مصنوعی هستند، به دلیل پیامد‌های شدید مصرف‌شان برای سلامت افراد در بسیاری از کشور‌ها یک نگرانی عمده به حساب می‌آیند؛ به طوریکه در سال ۲۰۱۷ مصرف اوپیوئید‌ها تقریباً عامل ۸۰ درصد از ۴۲ میلیون سال زندگی «سالم» از دست رفته در نتیجه ناتوانی و مرگ زودرس (سال‌های از دست رفته زندگی با ناتوانی) بود و ۶۶ درصد از حدود ۱۶۷ هزار مرگ نسبت داده شده به اختلالات مصرف مواد مخدر را به خود اختصاص می‌داد.
وی یادآور می‌شود: در سال ۲۰۱۹ کشت تریاک برای تولید اوپیوئید‌ها (افیون‌ها) و اوپی یت‌ها (شبه افیون‌ها) با کاهشی ۳۰ درصدی مواجه شده که به‌طور عمده در نتیجه خشکسالی در افغانستان به‌وقوع پیوسته است. در این سال مجموعاً در جهان ۲۴۰ هزار و ۸۰۰ هکتار از سطح جهان به زیر کشت تریاک رفته که برابر با ۳۳۷ هزار و ۳۲۵ زمین فوتبال ۱۰۰ متری است.
معاون اجتماعی موسسه کادراس ادامه می‌دهد: در سال ۲۰۱۹ به ترتیب ۵۸ میلیون تن انواع افیون‌ها و ۳۰ میلیون نفر نیز شبه افیون‌ها را مصرف می‌کردند که مجموع این رقم‌ها نسبت به سال ۲۰۱۸ نزدیک به ۵ میلیون نفر افزایش پیدا کرده است.
به گفته این پژوهشگر حوزه اعتیاد، در سال ۲۰۱۹ به طور کلی ۷،۶۱۰ تن تریاک خام تولید شده که از این میزان تقریباً ۱٫۱۸۰ تن تریاک قابل مصرف و نزدیک به ۷۰۰ تن هروئین تولید شده است. در مجموع تولیدات افیونی در سال مذکور ۰٫۱ درصد کاهش را نشان می‌دهد.
وی با بیان اینکه در ایران نیز بر اساس آخرین شیوع‌شناسی در دسترس، تریاک رایج‌ترین ماده مصرفی است و بیش از ۵۰ درصد مصرف مواد در کشور را شامل می‌شود، می‌افزاید: همچنین دومین ماده پرمصرف به ویژه میان نسل جوان در حال حاضر گل است و سپس مصرف شیشه سومین ماده مصرفی در کشور است، اما در مورد مصرف تریاک باید به این نکته مهم نیز اشاره کرد که این ماده، چون به صورت سنتی و از زمان‌های دور مصرف آن رایج بوده است، می‌توان گفت بیشتر افرادی که در رنج سنی ۴۰ تا ۶۰ سال هستند، تریاک مصرف می‌کنند.
سهرابی خاطرنشان می‌کند: در این میان مقبولیت ماده‌ای در جامعه به نحوه مصرف آن نیز باز می‌گردد، چون شیوه مصرف تریاک سخت است، یعنی نیاز به این است که فرد در مکانی مشخص و با ابزاری ویژه مصرف کند، گرایش جوانان به آن را کمتر کرده است، در مقابل از آنجا که مصرف موادی مانند گل و شیشه راحت‌تر بوده در عین حال میان جوانان رایج‌تر است و گروه‌های سنی جوان را بیشتر در معرض تهدید قرار داده است.
