احیای برجام آزمونی احتمالی برای تنش زدایی خاورمیانه

فرارو- جیمز دورسی عضو ارشد دانشکده مطالعات بین المللی اس. راجاراتنام در دانشگاه فنی نانیانگ سنگاپور است. او خبرنگار و تحلیلگر سیاسی باسابقه در حوزه بین‌الملل است و به دلیل تمرکز فعالیت حرفه‌ای‌اش بر روی درگیری‌های قومی و مذهبی برنده جوایزی شده است. تمرکز عمده نوشته‌های سالیان اخیر او بر روی تغییرات سیاسی و اجتماعی در خاورمیانه و شمال آفریقا بوده است. او هم چنین به موضوع پیوند ورزش و سیاست در آن منطقه علاقمند است.

به گزارش فرارو به نقل از ملدرن دیپلماسی، در آخرین اقدام برای به اصطلاح مرمت دیوار‌ها دو کشور خلیج فارس یعنی کویت و امارات متحده عربی بازگشت سفرای خود به تهران را اعلام کردند. این دو کشور به همراه عربستان سعودی در سال ۲۰۱۶ میلادی پس از آن که معترضان به اعدام یک روحانی شیعه در عربستان سعودی، کنسولگری‌های آن کشور در ایران را مورد حمله قرار دادند سفرا و نمایندگان دیپلماتیک خود را از آن کشور خارج کردند.

عربستان سعودی به نوبه خود درگیر چندین مذاکرات با ایران با میانجی‌گری عراق بوده است. این مذاکرات بر مسائل امنیتی از جمله پایان دادن به جنگ در یمن جایی که ایران از حوثی‌ها حمایت می‌کند متمرکز بوده‌اند.

هر چند که شاید بتوان گفت این اقدامات ستودنی و چشمگیر بوده‌اند، بسیاری از تلاش‌ها برای مدیریت اختلافات بر روی یخی نازک بنا شده‌اند. فرض بر این است که بهبود ارتباطات، منافع اقتصادی و نگرانی منطقه‌ای مبنی بر این که درگیری مسلحانه می‌تواند ویرانگر باشد، اختلافات را کاهش می‌دهد یا حتی به حل و فصل اختلافات در طولانی مدت کمک می‌کند.

علاوه بر این، اقدامات اخیر تلاشی در پاسخ به خواست قدرت‌های بزرگ ایالات متحده، چین و روسیه بود که در سالیان اخیر به وضوح نشان دادند که از بازیگران خاورمیانه انتظار دارند مسئولیت بیشتری را برای مدیریت درگیری‌های منطقه‌ای، کاهش تنش‌ها و دفاع از خود، برعهده بگیرند.

کشور‌های حاشیه خلیج فارس، در کنار ایالات متحده و اروپا امیدوارند کاهش تنش‌ها، اتحاد‌های منطقه‌ای ایران در کشوری، چون عراق را با چالش مواجه سازد جایی که آنان بر روی کارزار سیاسی تحت رهبری "مقتدی صدر" روحانی شیعه حساب باز کرده‌اند که قصد دارد با نفوذ ایران در عراق مقابله کند.

با این وجود، رقابت بین قدرت‌های مختلف منطقه‌ای به شکلی ظریف‌تر ادامه می‌یابد. برای مثال، در رقابت برای نفوذ منطقه‌ای، نبرد بین ترکیه و قطر از یک سو و امارات متحده عربی از سوی دیگر برای قرارداد مدیریت فرودگاه بین‌المللی کابل در جریان بوده است. این رقابت‌ها در روابط منطقه‌ای هنوز شکنندۀ ترکیه و اقدامات عربستان سعودی نیز مشهود است. این رقابت دلیل اصلی سفر اخیر "محمد بن سلمان" ولیعهد عربستان سعودی به یونان بود که پیش از آن از ترکیه بازدید کرد. در بستر این رقابت می‌توان به فروش سامانه دفاع هوایی گنبد آهنین از سوی اسرائیل به قبرس در زمانی اشاره کرد که تنش بین ترکیه، یونان و قبرس رو به افزایش است و آب‌های مدیترانه بار دیگر با افزایش تنش گرم‌تر می‌شوند.

تردیدی وجود ندارد که این سامانه دفاع هوایی به عنوان سپری دفاعی در برابر ترکیه عمل می‌کند. ترکیه‌ای که از ۳۸ سال پیش در این جزیره در جمهوری جدایی طلب قبرس ترک‌نشین سربازان خود را حفظ کرده است. به طور مشابه، ترکیه احتمالاً با استدلال مشابهی نظاره‌گر روابط رو به گسترش عربستان سعودی با یونان رقیب دیرینه آنکارا خواهد بود. ترکیه هم چنین تاکید کرده است که روابط با اسرائیل سبب قطع حمایت آن کشور از فلسطینیان نخواهد شد مسئله فلسطین که مکررا به خشونت به قیمت جان غیر نظامیان بیگناه تبدیل شده و در افکار عمومی ترکیه و کشور‌های عربی طنین انداز می‌شود.

به این موارد امید ترکیه برای یافتن زمینه‌های مشترک همکاری با "بشار اسد" رئیس جمهوری سوریه با آرزوی سرکوب کرد‌ها در شمال آن کشور را نیز بیافزایید. در نهایت، زمانی که نوبت به ترکیه می‌رسد شکاف احتمالی در ناتو در صورت تجدید مخالفت ترکیه با عضویت سوئد و فنلاند می‌تواند بر محاسبات منطقه‌ای آن کشور تاثیر بگذارد. ترکیه خواستار استرداد تعداد زیادی از کرد‌ها و پیروان "فتح الله گولن" واعظ مذهبی تبعیدی در آمریکاست. بسیاری از کرد‌هایی که ترکیه خواستار استراداد آنان شده در سوئد و سایر کشور‌های اسکاندیناوی به سر می‌برند.

مطمئناً احیای توافق هسته‌ای ایران  بهتر از شکست مذاکراتی است که ایالات متحده، اتحادیه اروپا، بریتانیا، فرانسه، آلمان، چین و روسیه را شامل می‌شود. با این وجود، بعید به نظر می‌رسد که احیای توافق هسته‌ای فضای منطقه را تغییر دهد، زیرا به گفته "تریتا پارسی" تحلیلگر سیاسی "رهبران سیاسی فعلی آمریکا و ایران انگیزه‌های داخلی کمی برای کنار گذاشتن دشمنی مشترک‌شان دارند".

او افزوده است: "هنوز هر دو طرف می‌توانند برای رفع این نگرانی‌ها گام بردارند و توافق را بادوام‌تر سازند. اگر این کار را انجام دهند حتی این پیشرفت تاریخی (حصول توافق) نیز می‌تواند صرفا پیش درآمدی برای یک بحران خطرناک‌تر باشد".

در نتیجه، احیای برجام به همان اندازه که می‌تواند عامل بی ثبات کننده در منطقه باشد قادر است تثبیت کننده وضعیت منطقه نیز باشد.

احیای توافق هسته‌ای نفت ایران را به بازار‌های جهانی باز می‌گرداند و از دست دادن نفت خام روسیه را جبران می‌کند. در نتیجه، احتمالا جرقه کاهش قیمت نفت و تضعیف تسلط عربستان و روسیه بر قیمت‌گذاری خواهد بود. در تحلیل نهایی، عربستان سعودی ممکن است این موضوع را بها و هزینه‌ای قلمداد کند که باید برای جلوگیری از یک آتش سوزی منطقه‌ای در غیاب توافق هسته‌ای بپردازد.

با این وجود، در مذاکرات هفته گذشته در واشنگتن مقام‌های بلندپایه اسرائیل از جمله "بنی گانتز" وزیر دفاع و "ایال هولاتا" مشاور امنیت ملی مخالفت‌های خود را به وضوح بیان کردند. مقام‌های اسرائیلی گفتند که در واشنگتن جلسه‌ای همدلانه برگزار شد و آنان خواستار ایجاد یک گزینه نظامی معتبر از سوی امریکا شدند که در صورت شکست تلاش‌ها از ساخت سلاح هسته‌ای توسط ایران جلوگیری کند. ایالات متحده در روز‌های اخیر دو بار علیه نیرو‌های تحت حمایت ایران در سوریه در پاسخ به حملات به پایگاه آمریکایی در آن کشور اقدام نظامی انجام داد است. اسرائیل اصرار دارد که حق حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران را به تنهایی حفظ می‌کند اقدامی که می‌تواند جرقه جنگ منطقه‌ای را روشن کند. علاوه بر این، حتی اگر اسرائیل تصمیم به انجام چنین کاری نگیرد جنگ پنهان اسرائیل علیه اهداف ایرانی در داخل ایران و هم چنین در سوریه خطر رویارویی مسلحانه با گروه‌های مورد حمایت ایران از جمله مهم‌ترین متحد غیردولتی جمهوری اسلامی ایران یعنی حزب الله لبنان گروه شبه نظامی شیعه لبنانی را به دنبال خواهد داشت.

رویارویی با حزب‌الله نه تنها به دلیل ایران بلکه به دلیل تهدید آن گروه به حمله به سکو‌های حفاری اسرائیل در دریای مدیترانه در صورت عدم دستیابی به توافق نهایی در مذاکرات با میانجی گری آمریکا برای ترسیم مرز دریایی اسرائیل و لبنان ممکن است رخ دهد. احتمال بازگشت "بنیامین نتانیاهو" نخست وزیر سابق اسرائیل پس از انتخابات ماه نوامبر بر ابهامات موجود افزوده است. نتانیاهو مشوق اصلی خروج ترامپ از برجام و راه اندازی استراتژی شکست خورده فشار حداکثری او علیه ایران بود. اسرائیل نیز مانند کشور‌های خلیج فارس استدلال می‌کند که این توافق به ایران اجازه می‌دهد حمایت خود را از گروه‌های شبه نظامی متحد در لبنان، عراق و یمن افزایش دهد و هیچ کاری برای محدود کردن برنامه موشک‌های بالستیک جمهوری اسلامی ایران انجام نمی‌دهد. هیچ یک از این دو موضوع بخشی از توافق هسته‌ای نبوده اند. اسرائیل و کشور‌های حاشیه خلیج فارس نگران هستند که این توافق در بهترین حالت سه سال باقی بماند و در این بازه زمانی ایران آزاد خواهد بود تا هر کاری که مایل است انجام دهد مگر این که بتوان توافق بعدی را مورد مذاکره قرار داد.

علاوه بر این، ایران احتمالا با احیای توافق هسته‌ای یا بدون احیای آن به تلاش برای تبدیل شدن به یک کشور در آستانه ساخت سلاح هسته‌ای ادامه خواهد داد و شبح مسابقه تسلیحات هسته‌ای در خاورمیانه را تشدید خواهد کرد و کشور‌هایی مانند عربستان سعودی و ترکیه به دنبال همسان سازی توان هسته‌ای شان با قابلیت‌های ایران هستند و خواهند بود. این در حالیست که تاکنون البته به شکلی نانوشته و اعلام نشده اسرائیل تنها قدرت هسته‌ای منطقه‌ای بوده است.

خطر مسابقه تسلیحاتی در هفته جاری با ممانعت روسیه از توافق بر سر سند نهایی بازنگری معاهده ۵۰ ساله منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) که اسرائیل آن را امضا نکرده افزایش یافت. این سند برای اولین بار بدون مخالفت ظاهری خواستار ایجاد منطقه عاری از سلاح هسته‌ای در خاورمیانه شده بود. روسیه این توافق را مسدود کرد، زیرا مانعی بر سر راه تهاجم نیرو‌های روسی به نیروگاه اتمی اوکراین بزرگترین نیروگاه اتمی اروپا خواهد بود. "پل راجرز" دانشمند علوم سیاسی می‌گوید:"چیزی که به نظر می‌رسد پایدار است اگرچه ناعادلانه به نظر می‌رسد آن است که زمانی که از نزدیک نگاه می‌کنید وضعیت شکننده‌تر به نظر می‌رسد". همان طور که "لئونارد کوهن" در آهنگ "سرود" می‌خواند:" در هر چیزی شکاف و تَرَک وجود دارد. این گونه است که نور وارد می‌شود".