کافی است چند دقیقه‌ای زیر سایه درختان این گورستان متفاوت میان سنگ قبر‌ها قدم بزنید تا نام‌های آشنای فرهنگ و ادب تاریخ معاصر ایران که روی سنگ قبر‌ها حک شده است توجه‌تان را به خود جلب کند. اینجا گورستان ظهیرالدوله است؛ جایی که گویی بخشی از تاریخ معاصر ایران در آن آرمیده است.
به گزارش همشهری آنلاین، بعد از فوت علی خان ظهیرالدوله، داماد ناصرالدین شاه در سال ۱۳۰۳ نام گورستان قدیمی محله امامزاده قاسم (ع) هم تغییر کرد. گورستانی که مدفن ساکنان قدیمی این آبادی کوچک شمال تهران بود، پس از تدفین داماد ناصرالدین شاه به ظهیرالدوله تغییر نام داد و به تدریج به محل دفن چهره‌های شناخته شده عرصه ادب، فرهنگ و هنر معاصر ایران تبدیل شد.
دسترسی به این گورستان دشوار نیست. کافی است با گذر از سربالایی خیابان دربند، خودتان را به کوچه ظهیرالدوله برسانید. در میانه راه، در فلزی این گورستان جلب توجه می‌کند. روی کاشی فیروزه‌ای سردر گورستان نوشته شده: «آرامگاه صفا ظهیرالدوله». اما این گورستان تنها مدفن ظهیرالدوله داماد ناصرالدین‌شاه نیست. اگر چند دقیقه‌ای لابه‌لای سنگ قبر‌های قدیمی آن قدم بزنید، نام‌های آشنای بسیاری که در تاریخ معاصر ایران درخشیده‌اند توجه‌تان را جلب خواهند کرد. با وجود این، آخرین تدفین در آرامگاه ظهیرالدوله سال ۱۳۵۹ انجام شد.
اگرچه چهره‌های نام آشنای بسیاری در این گورستان به خاک سپرده شده‌اند، اما نام ظهیرالدوله روی سر در آن حک شده است؛ به عبارتی این گورستان با نام «علی خان ظهیرالدوله» وزیر تشریفات دربار ناصرالدین‌شاه شناخته می‌شود. ظهیرالدوله چنان مورد اعتماد ناصرالدین‌شاه بود که علاوه بر وزارت تشریفات، از سوی شاه حکمران تهران، مازندران، همدان، گیلان و کرمانشاه شد و حتی شاه قاجار دخترش «فروغ‌الدوله» را هم به عقد او درآورد. اما آنچه نام ظهیرالدوله را در تاریخ معاصر برجسته می‌کند، فعالیت‌های خیرخواهانه او و همسرش پس ازآشنایی با «صفی‌علیشاه» عارف بزرگ و نامدار اصفهانی است.
ظهیرالدوله در ۲۰ سالگی و زمانی که صفی‌علیشاه به تهران آمد، با او دیدار کرد و شیفته عرفان و مسلک این عارف شد. او و همسرش که از زنان باسواد و هنرمند آن دوران بود، ثروت خود را در راه خدا خرج کردند. تا جایی که معروف است ظهیرالدوله در اواخر عمر با هنر ابریشم دوزی و فروش محصولات خود در بازار تجریش روزگار می‌گذراند.
پس از درگذشت ظهیرالدوله در سال ۱۳۰۳، او را در گورستان قدیمی آبادی امامزاده قاسم (ع) دفن کردند. پس از تدفین ظهیرالدوله بود که این گورستان قدیمی به محل دفن چهره‌های سرشناس پس از او تبدیل شد. اکنون که یک قرن از درگذشت او می‌گذرد، نام‌های مشاهیر بسیاری روی قبور این گورستان قدیمی حک شده و انگار تاریخ معاصر فرهنگ و ادب ایران در این گورستان قدیمی آرمیده است؛ از ملک‌الشعرای بهار، تا فروغ فرخزاد، روح‌الله خالقی، ابوالحسن صبا و... که همگی در این گورستان ۲ هزار و ۵۰۰ متر مربعی در خاک خفته‌اند. به جز چهره‌های مشهور فرهنگ و هنر، خانواده ظهیرالدوله نیز در این گورستان مدفونند.
«صفاءالدین تبرائیان» در کتاب «چهره‌هایی در خاک» درباره گورستان ظهیرالدوله آورده است که تعداد در خاک خفتگان این آرامستان ۵۸۱ نفر است. مزار علی خان ظهیرالدوله، دختر و دامادش کنار هم است. «فرشته حاجب» و «ناصرقلی»، نوه‌های ظهیرالدوله نیز در همین گورستان مدفونند.
قدم زدن در سایه‌سار درختان کهنسال گورستان ظهیرالدوله و تماشای سنگ قبر‌های قدیمی محوطه آن، انگار با اشعار و نغمه‌هایی آشنا از ادبیات و موسیقی معاصر ایران در هم می‌آمیزد. در گوشه‌ای از این گورستان متفاوت، به سنگ قبری می‌رسیم که نام «روح‌الله خالقی» موسیقیدان برجسته ایران روی آن نقش بسته و با دیدن نام او گویی نوای آشنای «ای ایران،ای مرز پرگهر» تمام محوطه گورستان را پر می‌کند.
کمی آنسوتر، نام «ملک الشعرای بهار» شاعر پرآوازه معاصر روی سنگ قبر حک شده و اینجاست که شعر «ای دیو سپید پای دربند/ای گنبد گیتی‌ای دماوند» برای بازدیدکنندگان از این گورستان تداعی خواهد شد. از سنگ قبر ملک الشعرای بهار که بگذرید، دیدن نام محمدحسین لقمان ادهم پزشک شناخته شده‌ای که بیمارستان لقمان تهران را بنا کرد، محمد حسین رهی معیری از غزل‌سرایان برجسته معاصر، ابوالحسن صبا موسیقیدان و... نیز حال و هوای این گورستان قدیمی را تغییر می‌دهند.
در گوشه‌ای از گورستان ظهیرالدوله، شعری آشنا روی یک سنگ قبر سفید حک شده است: «اگر به خانه من آمدی/ برای من‌ای مهربان/ چراغ بیاور/ و یک دریچه/ که از آن به ازدحام کوچه خوشبخت بنگرم.» سنگ قبری که خود مثل یک دریچه به تاریخ شعر معاصر ایران است. اینجا آرامگاه «فروغ فرخزاد» است؛ بانوی شاعری که در سال ۱۳۴۵ بر اثر تصادف درگذشت و در گورستان ظهیرالدوله در کنار شاعران بزرگ دیگر به خاک سپرده شد.
