برندگان و بازندگان تغییرات ژئوپلیتیک انرژی

برندگان و بازندگان تغییرات ژئوپلیتیک انرژی در جهان چه کشور‌هایی هستند؟ در یک سال اخیر به واسطه بحران اوکراین، تغییرات شدیدی در حوزه ژئوپلیتیک انرژی در جهان رخ داده است. تغییراتی که در یک کفه ترازوی آن کشور‌های عربستان، کویت، عراق، عمان و کشور‌های شمال آفریقا ازجمله الجزایر به عنوان برندگان این بازی بزرگ قرار دارند و در کفه دیگر ایران به عنوان تنها بازنده آن جا گرفته است.

سقوط یک‌ساله ایران

به گزارش اعتماد، اخیرا جنگ اوکراین یک‌ساله شد. آثار این جنگ در حوزه‌های مختلف اقتصاد سیاسی بین‌الملل آشکار است. یکی از این حوزه‌ها ژئوپلیتیک انرژی در خاورمیانه است. جنگ اوکراین پویایی انرژی را بین اروپا و خاورمیانه تغییر داده است، زیرا روسیه، بزرگ‌ترین صادرکننده گاز طبیعی و دومین صادرکننده بزرگ نفت جهان، همچنان با تحریم‌های غرب مواجه است و خاورمیانه قادر به عرضه گازوییل و سایر محصولات پالایش شده به اروپاست. بخش عمده کمبود اروپا را گازوییل تشکیل می‌دهد، زیرا در گذشته، ۴۰ درصد از گازوییل خود را از روسیه وارد می‌کرد که همزمان با اجرای آخرین بسته تحریمی محصولات روسی از ۵ فوریه، شروع به کاهش واردات خود کرده است.

همزمان با آن، اخیرا در خاورمیانه چندین پالایشگاه ازجمله جیزان در عربستان سعودی، الزور در کویت، کربلا در عراق و دقم در عمان، شروع به کار کرده‌اند یا به زودی در ماه‌های آتی آغاز به فعالیت خواهند کرد. این پالایشگاه‌ها در تلاش‌اند تا محصولات مورد نیاز اروپا را تامین کنند و به نوعی جایگزین روسیه شوند.

طی چند ماه اخیر، چندین رهبر اروپایی با سفر به کشور‌های سرشار از انرژی در خاورمیانه و شمال آفریقا، ایجاد روابط مستحکم در زمینه انرژی با آن‌ها را در دستور کار خود قرار دادند. به عنوان مثال، در سفر نخست‌وزیر ایتالیا، جورجیا ملونی در ژانویه به الجزایر، او بر عزم کشورش برای پایه‌گذاری یک مشارکت استراتژیک با الجزایر با هدف حذف انرژی روسیه از ساختار اقتصادی این کشور تاکید کرد.

طبق داده‌های موجود با قطع جریان انرژی از روسیه به عنوان منبع اصلی تامین انرژی اروپا، در این قاره کمبود انرژی وجود دارد. براساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، اروپا در سال ۲۰۲۱ روزانه ۲.۲ میلیون بشکه نفت از روسیه وارد کرد که ۷۰۰ هزار بشکه از طریق خطوط لوله و ۱.۲ میلیون بشکه در روز محصولات نفتی پالایش شده ارسال می‌شد.

اما پس از تهاجم روسیه به اوکراین، دولت‌های اروپایی با مشکلی مواجه شدند که پیش‌بینی‌ای از آن نداشتند. آژانس بین‌المللی انرژی در نتیجه تحریم‌های روسیه که شامل صادرات نفت و گاز طبیعی می‌شود، اعلام می‌کند که اتحادیه اروپا باید کسری یک میلیون بشکه‌ای نفت خام و ۱،۱ میلیون بشکه‌ای فرآورده‌های نفتی در روز را جبران کند؛ این درحالی است که میدان گازی گرونینگن هلند در ماه اکتبر بسته خواهد شد و نروژ نیز در حال بررسی محدودیت‌های تولید نفت و گاز طبیعی خود است.

بنابراین در پی بحران جنگ روسیه در اوکراین در کمتر از دو یا سه ماه، امنیت انرژی و امنیت عرضه انرژی متزلزل شد و تنها گزینه موجود، به‌کارگیری استراتژی‌های امنیت انرژی دوجانبه یا شاید چندجانبه برای یافتن تامین‌کنندگان جدید بود.
واقعیت این است که نیاز‌های آتی انرژی تجدیدپذیر در اروپا به ویژه برای هیدروژن سبز یا آمونیاک تنها از طریق تولیدکنندگان منطقه خاورمیانه، قابل تامین است و بر همین اساس، تمامی کشور‌های اروپایی با یکدیگر بر سر دسترسی جدید به شورای همکاری خلیج‌فارس و شمال آفریقا رقابت می‌کنند.

هر چند که با طولانی شدن جنگ، برخی از کشور‌های خاورمیانه و شمال آفریقا تلاش می‌کنند تا تقاضای انرژی اروپا را پوشش دهند. اما در کوتاه‌مدت به دلیل وجود بسیاری از قرارداد‌های بلندمدت که پیشتر امضا شده است، کمبود انرژی وجود دارد. به عنوان مثال، قطر در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال ۲۰۲۱، تنها توانست محصولات خود را ۱۰ درصد بیشتر به اروپا منتقل کند، زیرا بخش عمده محصولات خود را پیش‌تر و از طریق قرارداد‌های بلندمدت به مشتریان آسیایی خود فروخته بود. قطر در سال گذشته، صادرات ال‌ان‌جی خود به اروپا را از ۱۶.۹ میلیون تن، به ۱۹.۴ میلیون تن افزایش داد و از این طریق سهم اروپا از ۲۱.۶ درصد به ۲۴.۲ درصد افزایش یافت.

رشد صادرات خاورمیانه به اروپا

مجموع صدور محموله‌های نفت از منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به اروپا از ۱.۲ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۲۱ به ۱.۷ میلیون بشکه در سال ۲۰۲۲ افزایش یافت و سهم اروپا از ۷.۵ درصد به ۹.۴ درصد افزایش یافت. واردات محصولات اروپا از منا حدود ۱۰ درصد از ۹۱ هزار بشکه در روز در سال ۲۰۲۱ به یک میلیون بشکه در سال ۲۰۲۲ افزایش یافته است و از ابتدای سال ۲۰۲۳ تاکنون، صدور حدود ۱.۲ میلیون بشکه در روز را ادامه داده است.

بخش عمده افزایش حجم تجارت میان اروپا با منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، مربوط به عربستان سعودی و عراق بوده است. شرکت‌های انرژی اروپایی علاقه شدیدی به پروژه‌های این منطقه از خود نشان داده‌اند و شرکت‌های توتال، انی و شل، قرارداد‌هایی را برای توسعه صادرات LNG قطر امضا کرده‌اند و به همراه شرکت‌های BP و Equinor نسبت به مناقصه آتی الجزایر علاقه‌مندند.

ایران؛ بازنده بازی اوکراین

از نگاه تحلیلگران مرکز پژوهش‌های اتاق ایران، در یک‌سالگی جنگ اوکراین، ژئوپلیتیک انرژی به شدت دگرگون شده است. کشور‌های نفتی خاورمیانه و تولیدکنندگان مهم گاز از برندگان این جنگ بوده‌اند. در این میان ایران یک بازنده بزرگ است.

درحالی که این تحول می‌توانست ایران را به بازار جهانی انرژی بازگرداند، اما تصورات اشتباه در مورد زمستان سخت اروپا و نیز تداوم وضعیت تحریمی و نااطمینانی تشدید شونده، عملا حذف ایران از بازار جهانی انرژی را تثبیت کرد. این درحالی است که حتی روسیه در پیامد تحریم‌های شدید توانسته به صورتی نسبتا موفقیت‌آمیز بازار‌های انرژی خود را به سوی شرق تغییر جهت دهد و در بازاری مانند چین جایگزین ایران شود.

توجه به این نکته ضروری است که حذف ایران از بازار انرژی به معنای تخریب بنیان اقتصاد ملی و در میان مدت تخریب بنیان قدرت ملی کشور خواهد بود. تغییر موازنه قدرت ژئواکونومیک در منطقه علیه ایران در میان‌مدت شرایط را برای تضعیف موقعیت ژئوپلیتیک ایران فراهم می‌کند.