ابلاغ اوراق قضایی از مهم‌ترین مباحث در یک دادرسی عادلانه به شمار می‌رود به طوری که بیشتر تصمیمات و اقدامات دادگاه باید مسبوق به ابلاغ باشد. منظور از ابلاغ مطلع ساختن مخاطب از مفاد اوراق قضایی است که به دو روش واقعی و قانونی انجام می گیرد.
فرارو؛ ابلاغ در لغت به معنای رساندن نامه یا پیام است و در اصطلاح به معنای مطلع ساختن مخاطب از مفاد اوراق قضایی مطابق تشریفات قانونی است.
به گزارش فرارو، ابلاغ اوراق قضایی از مهم‌ترین مباحث در یک دادرسی عادلانه به شمار می‌رود به طوری که بیشتر تصمیمات و اقدامات دادگاه باید مسبوق به ابلاغ باشد و بیشتر مهلت‌ها و زمان‌هایی که برای انجام امر یا اعمال حقی پیش بینی شده است از تاریخ ابلاغ آغاز می‌گردد.
به عنوان مثال مهلت بیست روزه تجدید نظر خواهی به موجب قانون آیین دادرسی مدنی از تاریخ ابلاغ آغاز می‌شود بنابراین، ابلاغ و شیوه انجام آن از اهمیت به سزایی برخوردار است.
ابلاغ اوراق قضایی باید در اقامتگاه فرد صورت گیرد. طبق ماده ۱۰۰۲ قانون مدنی اقامتگاه هر شخص محلی است که شخص در آن جا سکونت دارد و مرکز مهم امور (محل کار و فعالیت) او نیز در همان جا باشد.
عموماً محل سکونت هر فرد، اقامتگاه او محسوب می‌شود مگر آنکه ثابت گردد محل کار و فعالیت او متمایز از محل سکونت اوست، در این صورت محل کار او به عنوان اقامتگاه وی شناخته می‌گردد.
به عنوان مثال چنانچه فردی در شهر کرج سکونت داشته باشد و در شهر تهران به امور بازرگانی بپردازد، شهر تهران اقامتگاه او شناخته می‌شود. لازم به ذکر است که به موجب ماده ۱۰۰۳ قانون مدنی هیچ کس نمی‌تواند بیش از یک اقامتگاه داشته باشد.
اوراقی که ابلاغ آنها مشمول تشریفات ابلاغ مقرر در قانون آیین دادرسی مدنی می‌گردد عبارتند از: دادخواست و انواع اخطاریه به اصحاب دعوا و وکلای آنان، اظهارنامه، اخطار به کارشناس، احضاریه شاهد، دادنامه، اجراییه، برگ‌های مربوط به دیوان عدالت اداری، برگ‌های واخواست اسناد تجاری و…
ابلاغ اوراق قضایی به دو روش واقعی و قانونی انجام می‌گیرد که در ادامه هر کدام از روش‌های مذکور را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
ابلاغ هنگامی واقعی است که مامور ابلاغ اوراق قضایی را طبق تشریفات قانونی به شخص مخاطب در مورد اشخاص حقیقی، یا به شخصی که صلاحیت دریافت ورقه را دارد در مورد اشخاص حقوقی تحویل داده و رسید دریافت کند.
به موجب ماده ۶۸ قانون آیین دادرسی مدنی مامور ابلاغ مکلف است حداکثر ظرف ۲ روز اوراق را به شخص خوانده تسلیم کند و در برگ دیگر اخطاریه رسید بگیرد.
همان طور که گفته شد در ابلاغ واقعی، اوراق به خود شخص مخاطب ابلاغ می‌گردد و از وی رسید دریافت می‌شود. البته لازم به توضیح است که اوراق قضایی توسط مأمور ابلاغ باید در محل و نشانی تعیین شده در ورقه ابلاغ به مخاطب تسلیم گردد تا ابلاغ صحیح باشد.
در صورتی که مخاطب اوراق را در غیر محل تعیین شده دریافت کند و رسید دهد ابلاغ، واقعی می‌باشد، اما در صورتی که وی حاضر به قبول اوراق در غیر محل تعیین شده نگردد مامور ابلاغ نمی‌تواند امتناع او را قید نماید و اوراق را ابلاغ شده تلقی کند، زیرا چنین اقدامی اصلاً ابلاغ محسوب نمی‌شود.
ابلاغ هنگامی قانونی است که تسلیم اوراق به مخاطب ابلاغ امکان‌پذیر نبوده و آگاه کردن او از مفاد ورقه ابلاغ مطابق تمهیدات دیگری که در قانون پیش بینی شده است صورت گیرد.
در واقع به موجب ماده ۶۹ قانون آیین دادرسی مدنی هرگاه مامور ابلاغ نتواند اوراق را به شخص خوانده برساند باید در نشانی تعیین شده به یکی از بستگان یا خادمان او که سن و وضعیت ظاهری آنان برای تشخیص اوراق یاد شده کافی باشد، ابلاغ نماید و نام و سمت گیرنده اخطاریه را در نسخه دوم قید و آن را بازگرداند.
منظور از بستگان همه اشخاصی هستند که با خوانده رابطه خویشاوندی اعم از نسبی یا سببی دارند و قانون از این جهت محدوده‌ای در نظر نگرفته است مقصود از خادمان کسانی هستند که با مخاطب ابلاغ رابطه خادم و مخدومی دارند از قبیل: رییس دفتر، منشی، خدمه منزل یا دفتر و…
لازم نیست مامور ابلاغ درباره رابطه خویشاوندی یا خادم و مخدومی تحقیق کند یا مدرکی مطالبه کند هم منزل بودن کسی که خود را از بستگان خوانده معرفی می‌کند با خوانده کافی است هر چند به طور موقت و برای چند روز به منزل او آمده باشد. تحویل اوراق به بستگان یا خادمان باید در محل اقامت خوانده صورت گیرد.
ابلاغ اوراق قضایی به بستگان فرد نباید با حقوق شخص مخاطب در تعارض باشد. برای مثال در دعاوی خانواده با موضوع طلاق یا مهریه و… اگر هر دو (زن و شوهر) در یک محل باشند، به دلیل تعارض منفعت، اوراق به همسر مخاطب ابلاغ نمی‌شود؛ زیرا این امکان وجود دارد که به اطلاع شخص نرساند.
به موجب ماده ۷۰ قانون آیین دادرسی مدنی چنانچه خوانده یا بستگان و خادمان او در محل نباشند یا از گرفتن برگ‌های اخطاریه خودداری کنند مامور ابلاغ این موضوع را در نسخ اخطاریه قید نموده و نسخه دوم را در نشانی تعیین شده الصاق می‌کند و برگ اول را با سایر اوراق دعوا به دفتر دادگاه برمی گرداند.
در این صورت خوانده می‌تواند تا جلسه رسیدگی به دفتر دادگاه مراجعه و با دادن رسید، اوراق مربوط را دریافت کند. توجه به این نکته ضروری است که حق مراجعه به دفتر دادگاه برای دریافت اوراق اخطاریه مختص خوانده است و بستگان و خادمان وی چنین حقی ندارند.
در صورتی که خواهان نتواند نشانی خوانده را تعیین کند یا اینکه نشانی را در دادخواست نوشته باشد، اما قبل از ابلاغ نشانی خوانده تغییر کرده باشد و خواهان از تعیین نشانی جدید خوانده اعلام ناتوانی کند بنا بر درخواست خواهان و دستور دادگاه مفاد دادخواست یک نوبت در یکی از روزنامه‌های کثیر الانتشار به هزینه خواهان آگهی خواهد شد تاریخ انتشار آگهی تا جلسه رسیدگی نباید کمتر از یک ماه باشد.
به موجب ماده ۷۱ قانون آیین دادرسی مدنی ابلاغ به این اشخاص توسط مامورین کنسولی یا سیاسی ایران به عمل می‌آید مامورین مذکور برگ‌ها را به وسیله مامورین سفارت خانه یا هر وسیله‌ای که امکان داشته باشد می‌فرستند.
چنانچه این مامورین اوراق را به شخص مخاطب تسلیم و رسید دریافت کنند ابلاغ واقعی می‌باشد. در کشورهایی که ایران مامورین کنسولی و سیاسی ندارد ابلاغ توسط وزارت امور خارجه به هر طریقی که مقتضی بداند صورت می‌گیرد.
اقامتگاه زنانی که ازدواج کرده‌اند همان اقامتگاه شوهر است و ابلاغ اوراق باید در اقامتگاه شوهر صورت گیرد، ولی درمواردی که زن در منزل شوهر سکونت ندارد ابلاغ اوراق در محل سکونت یا کار او به عمل می‌آید.
قانون گذار در رابطه با امر ابلاغ، اشخاص حقوقی را به دو دسته ادارات دولتی و سایر اشخاص حقوقی تقسیم نموده است که در ادامه مورد بررسی قرار می‌گیرد.
در خصوص ادارات دولتی و سازمان‌های وابسته به دولت، موسسات مامور به خدمات عمومی، شهرداری‌ها و موسساتی که تمام یا بخشی از سرمایه آنها متعلق به دولت است اوراق اخطاریه و ضمایم آن به رئیس دفتر یا قائم مقام او ابلاغ می‌گردد در صورت امتناع مقامات مذکور از گرفتن اوراق مراتب در اخطاریه قید و اوراق اعاده می‌گردد.
در مورد سایر اشخاص حقوقی مثل شرکت ها، اوراق به مدیر، قائم مقام، دارنده حق امضا و در صورت‌عدم امکان به مسئول دفتر با رعایت شرایط، ابلاغ می‌شود.
چنانچه مدیر، قائم مقام یا دارنده حق امضا از گرفتن اوراق خودداری کنند، مأمور ابلاغ خودداری آنها را در برگ اخطاریه گزارش می‌کند و اوراق را برمیگرداند.
همچنین در صورتی که به علت‌عدم امکان ابلاغ اوراق به مدیر، قائم مقام یا دارنده حق امضا، برگ‌ها به مسئول دفتر ابلاغ شود، ابلاغ قانونی خواهد بود و چنانچه آنان نیز از گرفتن اوراق خودداری کنند مراتب در نسخ اخطاریه نوشته و نسخه دوم آن در محل الصاق می‌شود.
چنانچه شرکت ورشکسته شده باشد برگ‌ها حسب مورد به اداره تصفیه امور ورشکستگی یا مدیر تصفیه ابلاغ می‌گردد در صورتی که شرکت منحل شده باشد و دارای مدیر تصفیه نباشد برگ‌ها به آخرین مدیر پیش از انحلال در آخرین محلی که به اداره ثبت شرکت‌ها معرفی شده ابلاغ خواهد شد.
ممکن است در انجام ابلاغ تشریفات قانونی رعایت نشود و یا مخاطب ادعا کند که از مفاد برگ ابلاغ آگاه نشده است در این صورت به شرح ذیل عمل می‌گردد:
اگر مخاطب ضمن اینکه به موضوع ابلاغ عمل نموده ادعا کند که تشریفات ابلاغ رعایت نشده به چنین ادعایی توجه نمی‌شود مانند آن که در مهلت مقرر تجدیدنظر خواهی کند، اما مدعی گردد که رای محکومیت به وی ابلاغ نشده است.
در صورتی که مخاطب به موضوع ابلاغ عمل نکرده باشد و علی رغم رعایت تشریفات ابلاغ مدعی گردد که از مفاد برگ آگاه نشده باید اعتراض کند. عدم اعتراض او حتی اگر به موضوع ابلاغ عمل نکرده باشد قرینه‌ای بر آگاهی او است.
لازم به ذکر است که براساس ماده ۸۳ قانون آیین دادرسی مدنی در کلیه مواردی که اوراق به غیر شخص مخاطب ابلاغ می‌گردد در صورتی دارای اعتبار است که برای دادگاه محرز شود که اوراق به اطلاع مخاطب رسیده است.
در صورتی که مخاطب به موضوع ابلاغ عمل نکند و مدعی گردد که تشریفات قانونی در خصوص ابلاغ رعایت نشده است در حالی که گزارش مامور ابلاغ مبنی بر انجام ابلاغ و رعایت تشریفات قانونی وجود داشته باشد و وی مدعی شود که این گزارش خلاف واقع است راهی جز شکایت کیفری وجود ندارد.
