فیردوس رابینسون سردبیر سابق قفقاز و آسیای مرکزی می‌گوید: " آیا ایالات متحده یا اروپایی‌ها مداخله خواهند کرد؟ زمانی که عبدالفتاح السیسی قدرت را در مصر به دست گرفت آنان هیچ کاری نکردند. چرا باید برای کشوری کوچک و کم اهمیت‌تر از مصر مانند ارمنستان اقدامی انجام دهند"؟ پوقوسیان می‌گوید:"متاسفانه قدرت سخت همه چیز را تعیین می‌کند. حقوق بشر مهملی بیش نیست. همه با این نظر من در ارمنستان موافق هستند".
فرارو- بیش از ۱۰۰ هزار نفر از ارمنیان ساکن قره باغ کوهستانی که جمعیتی تقریبا سه برابر حمعیت کشور لیختن اشتاین بود با اندکی وسایل از تشک گرفته تا قابلمه و ماهیتابه به طور منظم سوار بر خودرو‌های دوران شوروی مجبور به ترک دسته جمعی خانه و کاشانه شان شدند جایی که ارمنیان هزاران سال در آنجا سکونت داشتند تا آن که تحت محاصره‌ای نه ماهه از سوی باکو قرار گرفتند و سپس در تاریخ ۱۹ سپتامبر در جریان آن چه جمهوری آذربایجان "عملیات ضد تروریستی" نامید و به قره باغ کوهستانی حمله کرد چاره‌ای جز ترک منطقه برای شان باقی نماند. رهبران غربی دست روی دست گذاشتند و کاری برای جلوگیری از بروز این وضعیت انجام ندادند.
به گزارش فرارو به نقل از المانیتور، این وضعیت که در کم‌تر از دو هفته رخ داد و یکی از بزرگترین جابجایی‌های غیرنظامیان در قفقاز جنوبی از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تغییر ژئوپلیتیکی در ابعادی زمین لرزه محسوب می‌شود باعث خواهد شد موضع ترکیه قدرتمندتر و موضع ایران تضعیف شود و دموکراسی نوپای ارمنستان را در معرض خطر قرار می‌دهد.
"تیگران گریگوریان" تحیلگر سیاسی ارمنی می‌گوید: "این بزرگترین فاجعه‌ای بود که از زمان نسل زدایی ارمنیان به دست عثمانی در سال ۱۹۱۵ میلادی به این سو رخ داده است". تا روز یکشنبه زمانی که رسانه‌ها و سازمان‌های کمک رسان غربی بالاخره اجازه ورود به استپاناکرت پایتخت منطقه را پیدا کردند تقریبا تمام ارمنیان قره باغ کوهستانی که تخمین زده می‌شود ۱۲۰۰۰۰ نفر بودند آنجا را ترک کرده اند. آن تعدادی از ارمنیان که باقی ماندند سالمندان و معلولانی بوند که گفته شده بود توسط مقام‌های آذربایجانی مجبور به ترک خانه‌های شان نشده بودند.
بر روی کاغذ این استدلال درست است: باکو به هیچ ارمنی‌ای دستور خروج نداد. با این وجود، جمهوری آذربایجان در عمل آنان را تحت محاصره قرار داده بود و اجازه ورود مواد غذایی به قره باغ کوهستانی را نیز نمی‌داد. در واقع، حتی زمانی که مقام‌های آذربایجان ادعا‌های مرتبط با پاکسازی قومی را رد کردند و اصرار داشتند که نیرو‌های شان "اهداف نظامی قانونی" را هدف قرار داده اند، گزارش‌های شاهدان عینی از تجاوز جنسی و گلوله باران‌های بی‌رویه که کودکان را مجروح ساخته و یا باعث مرگ شان شده آشکار شد.
"اریک هاکوپیان" از سازمانی غیر انتقاعی در ایروان می‌گوید: "دلایلی وجود دارد که باور کنیم جنایات جنگی در سه روستای تاغاورد، هاترک، واردادزور در روز اول حمله رخ داده است. با این وجود، بازماندگان به قدری می‌ترسند که نمی‌توانند صحبت کنند. کمیته بین المللی صلیب سرخ بررسی گزارش‌هایی مبنی بر مفقود شدن صد‌ها غیرنظامی که بسیاری از آنان کودک هستند را آغاز کرده است".
جمهوری آذربایجان نشانه‌های اندکی از پشیمانی از خود نشان داده، زیرا روز سه شنبه خیابانی در استپاناکرت را به نام "انور پاشا" رهبر ترک‌های جوان که به عنوان یکی از معماران اصلی نسل زدایی ارمنیان شناخته می‌شود نامگذاری کرد.
"نیکول پاشینیان" نخست وزیر ارمنستان و روزنامه نگار سابق تظاهرات گسترده‌ای را در سال ۲۰۱۸ رهبری کرد که "سرژ سرکیسیان" مورد حمایت کرملین که کشور را در فقر و سرکوب فرو برده بود سرنگون کرد. پاشینیان اولین سیاستمداری در ارمنستان بوده که علیه نخبگان قدیمی جنگ را آغاز کرده و کشور را با جاده‌ها و بیمارستان‌های تازه مدرنیزه کرده است. با رونق گرفتن استارت آپ‌های فناوری اطلاعات درآمد سرانه ارمنیان افزایشی دو برابری یافت. ایروان زمانی نقطه‌ای تاریک از دوره پس از فروپاشی شوروی محسوب می‌شد، اما از دوره زمامداری پاشینیان زندگی در آنجا جریان پیدا کرده است. ارمنی‌های طراح لباس در کافه‌های شیک پیاده رو‌های ایروان می‌نوشند. ساختمان‌های بلند تازه‌ای در پایتخت ارمنستان احداث شده اند که چشم اندازشان به سوی رشته کوه آرارات در آن سوی مرز در ترکیه است. هجوم متخصصان جوان روس به ایروان به دنبال حمله روسیه به اوکراین به اقتصاد ارمنستان رونق بیش تری بخشیده است.
پاشینیان به قدری محبوب بود که علیرغم شکست مهیب ارمنستان از جمهوری آذربایجان در جنگ ۴۴ روزه سال قبل در سال ۲۰۲۱ دوباره انتخاب شد. بیش از ۳۸۰۰ سرباز ارمنی جان خود را از دست دادند که تلفات غیرقابل تحملی برای کشوری ۲.۹ میلیون نفری با کاهش نرخ زا و ولد محسوب می‌شد. تلاش‌های پاشینیان برای دور کردن ارمنستان از روسیه و نزدیکی به غرب این امید را ایجاد کرد که آن کشور به شکلی غیرقابل بازگشت به سوی دموکراتیزه شدن و شکوفایی حرکت می‌کند. برای پاشینیان این روند شامل چندین حرکت مخاطره آمیز بود. بر اساس یک توافق صلح که در نوامبر ۲۰۲۰ توسط روسیه میانجی گری شد ارمنستان رسما از تمام ادعا‌های خود در قبال قره باغ کوهستانی که در سطح بین المللی به عنوان بخشی از جمهوری آذربایجان برسمیت شناخته شده است صرفنظر کرد. با این وجود، ارمنستان خواستار آن شد که حقوق قومی اکثریت ارمنی که در ۳۰ سال گذشته دولتی به نام آرتساخ را در آنجا اداره می‌کردند تضمین شود.
باکو خواسته‌های قره باغ کوهستانی برای خودمختاری را رد کرده بود. پاشینیان هم چنین با دشمن تاریخی ارمنستان یعنی ترکیه و مستشاران نظامی ترک که پیروزی باکو را در سال ۲۰۲۰ میلادی رقم زدند مواجه شد. عقب‌نشینی‌های روسیه در اوکراین باعث جسارت بیش‌تر پاشینیان شد. او روابط امنیتی با ایالات متحده را تعمیق بخشیده است. ارمنستان مانور نظامی مشترکی را با نیرو‌های امریکایی برگزار کرد حتی در زمانی که درگیری در قره باغ کوهستانی آغاز شده بود. یک مقام ارشد ارمنی که به طور ناشناس با "المانیتور" صحبت کرده می‌گوید: "رخداد‌های بسیار بیش تری در پشت پرده در جریان هستند". این مقام از ارائه جزئیات بیش‌تر خودداری کرد.
"آنتونی بلینکن" وزیر امور خارجه امریکا از ماه نوامبر در تلاشی بیش‌تر برای به حاشیه راندن روسیه میزبان سه دور گفتگو‌های صلح با وزرای خارجه ارمنستان و جمهوری آذربایجان بود و در عین حال از تعامل آنکارا با ایروان استقبال کرد. در ماه مه پاشینیان اشاره کرد که ممکن است از سازمان پیمان امنیت جمعی نسخه روسی ناتو خارج شود. در اوایل سپتامبر آنا همسرش برای اولین بار از زمان آغاز جنگ برای ارسال کمک‌های بشردوستانه به اوکراین سفر کرد. عکس‌های او با "ولودیمیر زلنسکی" رئیس جمهور اوکراین و همسرش اولنا قطعا ولادیمیر پوتین روسیه را خوشحال نکرد.
در میانه تشدید تنش‌ها پارلمان ارمنستان روز سه شنبه به پیوستن به دیوان کیفری بین المللی رای داد اقدامی که توسط "دیمیتری پسکوف" سخنگوی کرملین به عنوان عملی "بسیار خصمانه" یاد شد. در همان روز "کاترین کولونا" وزیر امور خارجه فرانسه اعلام کرد که پاریس با قراردادی برای تامین سخت افزار فرانسوی برای ارتش ارمنستان موافقت کرده است.
در تاریخ ۲۶ سپتامبر رهبران جمهوری آرتساخ رسما تسلیم شدند و به تلاش چندین دهه‌ای خود برای استقلال پایان دادند، زیرا ارمنیان کماکان به خروج از منطقه قره باغ کوهستانی ادامه می‌دهند. رهبران اتحادیه اروپا از آن زمان به این سو نسبت به "خیانت جمهوری آذربایجان" خشم خود را ابراز کردند. با این وجود، جمهوری آذربایجان با هیچ تحریمی مواجه نشده و نشانه‌های اندکی وجود دارد که با هیچ گونه تحریمی مواجه شود. از زمانی که جنگ با اوکراین منجر به تحریم فروش نفت و گاز روسیه شد اروپایی‌ها بیش‌تر به جمهوری آذربایجان غنی از انرژی وابسته شده اند. "اورسولا فون در لاین" رئیس کمیسیون اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۲ میلادی به باکو رفت و در آنجا از جمهوری آذربایجان به عنوان "شریک قابل اعتماد" یاد کرد و قراردادی را برای افزایش دو برابری واردات گاز جمهوری آذربایجان توسط اتحادیه اروپا تا سال ۲۰۲۷ میلادی امضا کرد.
با این وجود، عده‌ای نسبت به تحولات پیش رو خوش بین هستند. اکنون که موضوع قره باغ کوهستانی "حل شده" دیگر نیازی به حدود ۲۰۰۰ نیروی حافظ صلح روسی که بر اساس توافق آتش بس ۲۰۲۰ در منطقه محاصره شده مستقر شده بودند وجود ندارد.
"بنیامین پوقوسیان" رئیس مرکز مطالعات استراتژیک سیاسی و اقتصادی در ایروان می‌گوید: "انحلال جمهوری قره باغ کوهستانی مانع اصلی صلح ارمنستان و جمهوری آذربایجان را از بین می‌برد و به ارمنستان اجازه می‌دهد تا به روس‌ها بگوید که از منطقه خارج شوند. همین امر در مورد صلح بین ترکیه و ارمنستان نیز صدق می‌کند. نیرو‌های مرزی روسیه مستقر در امتداد مرز برای دفاع از ارمنستان دیگر ضروری نخواهند بود. از دیدگاه امریکا این یک نتیجه برد – برد محسوب می‌شود".
بسیاری از ارمنیان ممکن است از عقب نشینی روسیه در بحبوحه خشم گسترده نسبت به حمایت تصور شده کرملین از جمهوری آذربایجان و روابط راحت پوتین با الهام علی اف مرد قدرتمند آن کشور استقبال کنند. در مناقشه ۲۰۲۰ میلادی روسیه در حالی که نیرو‌های آذربایجانی به دشمنان ارمنی خود حمله می‌کردند دست روی دست گذاشته و صرفا نظاره گر تحولات بود. روسیه ثابت کرد که شریک قابل اعتمادی برای ارمنستان نبوده است.
علت فوری تمایل روسیه به طرفداری از باکو موضوع اوکراین است. جمهوری آذربایجان کشوری به مراتب ثروتمندتر از ارمنستان به تحریم‌های غرب نپیوسته و بر خلاف ارمنستان نسبت به اوکراین ابراز همدردی نکرده است. با این وجود، دلیل اصلی ترس پوتین از گسترش دموکراسی در قلمروی امپراتوری سابق روسیه است.
هاکوپیان می‌گوید:"تمام این رویداد‌ها مستقیما با تلاش روسیه برای ساقط کردن دولت پاشینیان و متوقف ساختن تلاش او برای نزدیکی به غربی مرتبط هستند". هاکوپیان، اما می‌گوید اقدامات روسیه نتیجه معکوس داشته و ارمنستان اکنون طرفدار حضور و نقش آفرینی امریکا در معادلات منطقه است.
"اولسیا وارطانیان" تحلیلگر ارشد قفقاز جنوبی در گروه بین المللی بحران با این نظر موافق است. او می‌گوید:" قره باغ کوهستانی در مرکز هویت ارمنی قرار دارد و روس‌ها اجازه دادن از هم فروبپاشد". ارمنستان اکنون در حال تغیر جهت است. ارمنستان یکی از طرفداران روسیه در میان کشور‌های شوروی سابق بود. بر اساس یک نسخه اعتراضی از تاریخ روسیه امپراتوری در‌های خود را به روی ده‌ها هزار ارمنی که از نسل زدایی فرار می‌کردند باز کرد. تصور می‌شود بیش از نیمی از جمعیت فعلی ارمنستان را فرزندان آن جمعیت تشکیل می‌دهند.
با این وجود، تمام ارمنیان در ایروان چنین نظری ندارند. مارکا صاحب یک فروشگاه وسایل حیوانات خانگی در ایروان می‌گوید:"پاشینیان همه چیز ما را داد. او یک زباله است".
این که مذاکرات با ترکیه به جایی نرسیده کمکی نکرده است. مرز زمینی هم چنان بسته باقی مانده و روابط دیپلماتیک برقرار نشده است. هیچ یک از این موارد، اما مانع از پیوستن پاشینیان به مراسم تحلیف "رجب طیب اردوغان" رئیس جمهور ترکیه در آنکارا پس از پیروزی وی در انتخابات در ماه مه نشد. کاربران اینترنتی ترک به تمسخر پاشینیان پرداختند و از او تحت عنوان "مرد ما" یاد کردند. گریگوریان تحلیلگر سیاسی می‌گوید: "پاشینیان بسیار ساده لوح است. او بدون دریافت چیزی امتیازات یک جانبه داد. او هدیه‌ای برای علی اف و اردوغان است. پاشینیان بر این باور است که تنش زدایی با ترکیه جمهوری آذربایجان را از حملات بیش‌تر باز می‌دارد". گریگوریان می‌گوید:"زمانی که کشورتان مملو از پناهجویان است صحبت کردن از مزایای صلح دشوار است".
این تصور که ارمنستان می‌تواند به راحتی از روسیه جدا شود ساده لوحانه است. ۴۰ درصد از صادرات ارمنستان به روسیه می‌رود. شرکت‌های دولتی روسیه ۹۰ درصد از ظرفیت تولید برق ارمنستان را کنترل می‌کنند. بسیاری در دیاسپورای ارمنی به ویژه تندرو‌های فدراسیون انقلابی ارمنی (داشناکسیون) طرفدار دوستی ارمنستان با روسیه هستند. آنان ادعا می‌کنند که پاشینیان ارمنستان را دست نشانده ترکیه خواهد کرد.
تظاهرات اپوزیسیون که در روز‌های پس از حمله جمهوری آذربایجان آغاز شده بود خاموش شد. با این وجود، عاقلانه نیست که پاشینیان از خود راضی و موقعیت اش را امن قلمداد کند. تغذیه و اسکان بیش از ۱۰۰۰۰۰ نفر از اهالی قره باغ که بسیاری از آنان کشاورزان با مهارت‌های اندک هستند چالش بزرگی را به همراه خواهد داشت و به همین خاطر همبستگی اولیه که ارمنی‌ها نسبت به خویشاوندان قومی خود احساس می‌کنند ممکن است به کینه تبدیل شود. بسیاری به اصطلاح طایفه قره باغ که قبل از پاشینیان قدرت را در دست داشتند متهم می‌کنند که ارمنستان را در گروگان منافع محدود خود نگه داشته بودند و هرگونه امتیازی را که ممکن بود به صلح با جمهوری آذربایجان و ترکیه منجر شود رد کرده بودند.
اما اگر آذربایجان تصمیم به حمله دوباره بگیرد چه می‌شود؟ مذاکرات صلح بین پاشینیان و علی اف با میانجی گری اتحادیه اروپا قرار است روز پنجشنبه در شهر گرانادا در اسپانیا از سر گرفته شود. در صورت شکست مذاکرات صلح این امر خطر تشدید بیش‌تر تنش را افزایش خواهد داد. باکو می‌خواهد جمهوری آذربایجان را به نخجوان منطقه‌ای آذربایجانی که هم مرز با ترکیه است وصل کند. علی اف اصرار دارد که جمهوری آذربایجان باید از طریق یک کریدور زمینی پیشنهادی دسترسی نامحدود داشته باشد و تحت کنترل مرزی قرار نگیرد. ارمنستان پاسخ می‌دهد که این نه تنها نقض حاکمیت آن کشور است بلکه عملا ارتباط آن کشور را با همسایه جنوبی و نزدیک‌ترین متحد منطقه‌ای خود یعنی ایران قطع خواهد کرد.
ترکیه از این طرح حمایت می‌کند، زیرا این امکان را به آن کشور می‌دهد تا مستقیما به آذربایجان و بازار‌های روسیه و آسیای مرکزی که فراتر از آن قرار دارند دسترسی داشته باشد. روسیه نیز با این طرح همراه است به شرط آن که نیرو‌های خودی اش بر کریدور نظارت داشته باشند.
نگرانی واقعی و نه بی دلیل ارمنستان این است که باکو از این کریدور به عنوان سکوی پرتاب برای حمله به سیونیک منطقه جنوبی که نخجوان را از جمهوری آذربایجان جدا می‌کند استفاده کند. در آن صورت اسرائیل خوشحال خواهد شد و از خاک جمهوری آذربایجان برای جاسوسی از ایران استفاده خواهد کرد. در ازای چنین تحولاتی اسرائیل در دو جنگ اخیر قره باغ کوهستانی تسلیحات مورد نیاز باکو را تامین کرد. در یک اتفاق شوم جمهوری آذربایجان از سال ۲۰۲۰ میلادی حدود ۱۲۵ کیلومتر مربع از اراضی ارمنستان را اشغال کرده است. انفعال غرب در مواجه با تحولات هفته گذشته ممکن است باعث جسور شدن علی اف در تصاحب محدوده بیش تری از زمین شود و بار دیگر باعث آغاز چرخه دیگری از خونریزی خواهد شد. اگر روسیه موفق شود پاشینیان را برکنار ساخته و احتمالا فردی نزدیک خود را در جریان یک کودتا در ارمنستان منصوب کند این احتمال افزایش خواهد یافت. کرملین می‌تواند به تاکتیک قدیمی بازی قرار دادن یک طرف در مقابل طرف دیگر بازگردد.
"فیردوس رابینسون" سردبیر سابق قفقاز و آسیای مرکزی می‌گوید:" آیا ایالات متحده یا اروپایی‌ها مداخله خواهند کرد؟ زمانی که عبدالفتاح السیسی قدرت را در مصر به دست گرفت آنان هیچ کاری نکردند. چرا باید برای کشوری کوچک و کم اهمیت‌تر از مصر مانند ارمنستان اقدامی انجام دهند"؟
پوقوسیان می‌گوید:"متاسفانه قدرت سخت همه چیز را تعیین می‌کند. حقوق بشر مهملی بیش نیست. همه با این نظر من در ارمنستان موافق هستند".
