حدود ۱۷۰ سال قبل «هافمان» آلمانی، کوره‌هایی را اختراع کرد که برخلاف کوره‌های روسی نه‌تن‌ها امکان تولید خشت و آجر‌های بیشتری را داشت، بلکه آتش به‌صورت رونده و متحرک در اتاق‌های مختلف به خشت و آجر حرارت لازم را می‌داد. ۱۰۰ سال بعد پای این کوره‌ها به ایران باز شد و به‌مرور حدود ۸۰ کوره در غرب ایران و در منطقه امروزی «جورقان» همدان ساخته شد و از حدود سال ۱۳۴۵ به بعد کارگران زیادی از شهر‌های غربی کشور به شمال همدان امروزی رفتند.
برخی از مالکان ۱۱ کوره باقیمانده از ۸۰ کوره هافمان در جورقان در حال تخریب این آثار هستند تا استفاده متفاوت‌تر و پول‌سازتری از این کوره‌ها کنند.
به گزارش هم‌میهن، جنس خاک و شیب زمین از مهمترین ویژگی‌هایی بود که این منطقه را مستعد شکل‌گیری بیشترین تعداد کوره‌های آجرپزی هوفمان در ایران کرد. اما به‌مرور و با پیشرفت تکنولوژی و ورود برق به شهرها، نیرو‌های مکانیکی جایگزین نیرو‌های مکشی شدند و کار با کوره‌ها برای مردم دیگر چندان به‌صرفه نبود تا جایی که در دهه ۷۰ نه‌فقط به این دلیل، بلکه به‌واسطه آسیب‌های زیادی که به محیط‌زیست منطقه هم وارد کرده بودند، برای توقف فعالیت این کوره‌ها مزید بر علت شد.
هرچند این کوره‌ها در شهر‌هایی مانند بیرجند، میانه، قم، خرم‌آباد و حتی تهران امروزی هم ساخته شدند و هنوز هم تعدادی از آنها به‌صورت پراکنده در نقاط مختلف کشور به چشم می‌خورد، اما اهمیت کوره‌های جورقان علاوه بر مجموعه‌بودن آنها، موقعیت قرارگیری‌شان در منطقه مهمی است که از دوره ساسانی موردتوجه بوده و شکارگاه بهرام‌گور است.
حالا برخی از مالکان ۱۱ کوره باقیمانده از آن ۸۰ کوره هافمان در جورقان، چشم‌شان به دنبال زمین باقیمانده از ارث پدری است تا اثر ملی‌شده شهرشان و بنا‌هایی که می‌تواند با مالکیت آنها به هویت شهر تبدیل شوند را تخریب کنند و احتمالاً می‌خواهند استفاده متفاوت‌تری از زمینی کنند که حالا هر روز قیمت‌اش بالاتر می‌رود.
جورقانی‌ها که چند سالی است اولین جمعه اردیبهشت‌ماه هر سال را به نام شهرشان سند زده‌اند و تلاش می‌کنند در آن روز با برگزاری جشن‌هایی بین مردم شهر تاریخ، هویت و زمین آباء و اجدادی‌شان را به جوانان و دیگر شهرها معرفی کنند، امسال با لودری مقابل یکی از کوره‌های هافمان مواجه شدند که در حال ریختن آجر‌های کوره برای تخریب بود؛ آن‌هم از پایین‌ترین نقطه.
حسین زندی، فعال میراث فرهنگی همدان نخستین کسی است که کوره در حال تخریب را به چشم دید و حالا می‌گوید: «براساس طرحی که توسط استاندار در دولت قبلی اعلام شد، قرار بود ۲۰ هکتار از اراضی زمین‌های جورقان که کوره‌ها نیز در آن قرار می‌گرفتند را تملک کرده و طبق طرحی که از چند سال گذشته توسط «صاحب محمدیان منصور» یکی از اساتید معماری دانشگاه بوعلی همدان در دست بررسی است، با هویت‌بخشی به این کوره‌ها، طرح اجرایی و منطقه به‌عنوان ورودی استان همدان تعریف و معرفی شود، اما اکنون به‌جای آن اقدامات، این کوره‌ها در وضعیت بدی قرار گرفته‌اند و احتمال تخریب‌شان وجود دارد.»
او با اشاره به ارتفاع حدود ۵۵ متری میل‌های کوره‌های آجرپزی هوفمان در این منطقه، توضیح می‌دهد: «چیزی که ما به چشم دیدیم تخریب آجر‌های کوره از پایین‌ترین نقطه بود، آجر‌های دور تا دور بدنه ساختمان کوره را با لودر ریخته بودند و لودر در حال کار بود که با شهردار جورقان به منطقه رسیده و این وضعیت را دیدیم.»
او با تاکید بر اینکه اگر در حالت طبیعی هم مالک این کوره اجازه تخریب جداره را داشت، قدم اشتباهی برداشته بود، می‌گوید: «وقتی یک ساختمان یا حتی مناره ۵۰ متری را از زیر تخریب کنید، قطعاً یک فاجعه رخ می‌دهد، چون کننده‌ی کار «بر شاخ بن نشسته و بن می‌برد» این یعنی فاجعه‌ای که در صورت ریزش کوره می‌تواند جان صد‌ها نفر را بگیرد و حتی روی ساختمان‌های دیگر بیفتد.»
به اعتقاد زندی، مالکان کوره‌ها به‌دلیل بالا رفتن قیمت زمین در این منطقه، تمایل دارند از ملک خود استفاده‌ای درآمدزا داشته باشند و به‌همین‌دلیل هم تصمیم به تخریب این آثار تاریخی می‌گیرند، آثار صنعتی و تاریخی مهمی که حدود دو دهه گذشته به‌عنوان یک مجموعه از «کوره‌های هافمان» در فهرست آثار ملی کشور هم به ثبت رسیده‌اند.
این فعال میراث فرهنگی با اشاره به مازوت‌سوزی در زمان فعالیت کوره‌ها تا اواسط دهه ۷۰، می‌گوید: «ازیک‌سو برای جلوگیری از آلودگی زیاد محیط‌زیست منطقه، به‌مرور فعالیت کوره‌ها متوقف شدند و ازسوی‌دیگر از حدود یک‌دهه بعد، سازمان صنعت، معدن و تجارت مجوز فعالیت کارخانه‌های سنگ‌شکن، ماسه‌شویی و تولید بتن را در این منطقه صادر کرد، این کار نه‌تن‌ها باعث تخریب تدریجی محیط‌زیست، پوشش گیاهی و جانوری این نقطه شد، بلکه ازسوی‌دیگر با فعالیت این دست از کارگاه‌ها و کارخانه‌های صنعتی آن هم درست کنار آثار تاریخی ریسک تخریب این دست از آثار تاریخی که حالا ویژگی میراث صنعتی بودن هم دارند را بالاتر می‌برند.»
زندی موقعیت شهر جورقان را به‌واسطه نه‌فقط مجموعه کوره‌های آجرپزی‌اش، بلکه به‌دلیل قرارگیری چند اثر تاریخی دیگر در کنار این مجموعه بسیار مهم ارزیابی می‌کند و می‌گوید: «جورقان معرب شده «گوراوان» است، کلمه‌ای که از داستان‌ها و افسانه‌های عامیانه مردم منطقه تا امروز سینه‌به‌سینه شنیده شده است.»
به گفته او، قدیمی‌های منطقه روستای جورقان این منطقه را منتسب به شکارگاه بهرام گور می‌دانستند و به‌همین‌دلیل آن را گوراوان می‌نامیدند.
این فعال میراث فرهنگی با اشاره به اینکه شهر جورقان از نظر تاریخی ارزش‌های زیادی دارد، ادامه می‌دهد: «به نظر می‌رسد میراث فرهنگی به آنها توجه چندانی ندارد، چون علاوه بر مجموعه ۱۱ کوره هوفمان، در این منطقه یک کوره آجرپزی قدیمی‌تر که به روس‌ها منتسب است، یک‌پل به‌نام «سه چشمه» که فقط یک‌دریچه از آن باقی مانده و هفت‌رشته قنات تاریخی که هنوز در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده، همچنین یک‌محوطه تاریخی که به‌طور مداوم توسط حفاران غیرمجاز در حال تخریب است، وجود دارد که هیچ توجهی به آنها نمی‌شود و می‌توان گفت میراث فرهنگی نسبت به آنها منفعل است.»
داود احمدی، شهردار جورقان، اما درباره مجموعه کوره‌های جورقان توضیحات دیگری می‌دهد. او می‌گوید: «در اولین جمعه اردیبهشت‌ماه که طبق رسم هرساله توسط مدیریت شهری به‌نام «روز جورقان» نامگذاری شده و جشنی برگزار می‌شود، در زمان بازدید از منطقه کوره‌های تاریخی، متوجه تخریب تدریجی این کوره شدیم که با اطلاع به متولیان مربوطه از ادامه کار جلوگیری شد. در همین راستا جلسه‌ای با حضور میراث فرهنگی و مالکان کوره برگزار و به آنها اعلام شد که سریعاً وضعیت کوره تخریب‌شده را به حالت اولیه خود برگردانند؛ بنابراین طبق تفاهم انجام‌شده، قرار است در روز‌های آینده این اقدام با حضور کارشناسان میراث فرهنگی صورت گیرد.»
او با اشاره به اینکه «میل‌های کوره جورقان» از نظر جغرافیایی در محدوده مدیریت شهری این شهر قرار ندارند، می‌گوید: «به‌عنوان یک‌بومی شهر جورقان همه تلاش خود را برای نجات این آثار تاریخی به‌کار می‌برم، تاکنون نیز در برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، تلاش کرده‌ایم تا میل‌های کوره‌ای، هویت شهر باشند و با نورپردازی آنها در مناسبت‌های ملی و مذهبی و متصاعدشدن رنگ‌هایی از دودکش‌ها که به آثار تاریخی و محیط‌زیست آسیبی وارد نمی‌کنند، نگاه‌ها را برای احیاء و حفاظت از این آثار بهتر کنیم، به‌همین‌دلیل هم از چندماه گذشته درحال پیگیری و صحبت با مالکان برای کاربری‌های متفاوت و فرهنگی در این کوره‌ها هستیم.»
شهردار شهر جورقان با اشاره به بررسی‌ها و پژوهش‌هایی که یکی از اساتید و دانشجویان گروه معماری دانشگاه بوعلی همدان روی کوره‌ها انجام داده‌اند و تلاش برای رسیدن به کاربری‌های مناسب این کوره‌ها دارند، ادامه می‌دهد: «به‌عنوان مدیریت شهری موظف به روشن‌کردن وضعیت بنا‌های تاریخی شهری هستیم، دراین‌زمینه نیز باید مالکان را در فرآیند این طراحی‌ها قرار دهیم.»
او معتقد است: «اگر مالکان احساس کنند کوره‌ها قابل استفاده نیستند یا ثبت‌ملی آن باعث تغییر و پایین‌آمدن قیمت ملک‌شان می‌شود یا حتی حریم میراثی باعث کاهش استفاده از ملک‌شان است، باید برای احیای این کوره‌ها برنامه‌ریزی کنیم و نشان دهیم که ثبت‌ملی کوره‌ها می‌تواند برایشان یک امتیاز باشد و مالکان بتوانند با دادن تسهیلاتی مناسب از فضا‌های خود به‌عنوان مراکز بومگردی، خدماتی و گردشگری درآمدزا استفاده کنند.»
احمدی ادامه می‌دهد: «با وجود همه این اتفاقات باید این واقعیت را بپذیریم که در زمان فعال‌بودن کوره‌ها، اگر مالکان‌شان در قید حیات هم نبودند، شریک یا وارثان این بنا‌های درآمدزا اجازه تعطیلی کوره‌ها را نمی‌دادند و اقتصادشان همچنان فعال بود، اما با تعطیل‌شدن کامل کوره‌ها این ساختمان‌ها نیز از «حیز انتفاع» خارج شدند و به‌مرور مالکان و وارثان‌شان که معمولاً تعدادشان هم به‌مرور بیشتر می‌شود، نسبت به وضعیت آنها بی‌تفاوت‌تر شدند، حالا این شرایط باعث به وجود آمدن فرآیند‌های حقوقی پیچیده‌تری برای رسیدگی به وضعیت این کوره‌ها شده است و در مرحله نخست باید رضایت همه مالکان و وارثان ۱۱ کوره را جلب کنیم تا بتوانیم به‌مرور آنها را احیاء و باز زنده‌سازی کنیم.»
بااین‌همه، اما او به تبدیل کاربری دو کوره به گلخانه یا زمین کشاورزی در طول چندسال گذشته اشاره می‌کند و می‌گوید: «دست‌کم این کاربری‌ها باعث از بین رفتن آشفتگی بصری و محیطی شده و تا حدودی این ساختمان‌ها را از تخریب کامل یا تبدیل‌شدن به زباله‌دانی نجات داده‌اند؛ وضعیتی که امروزه به یکی از مهمترین چالش‌های این منطقه تبدیل شده است.»
شهردار شهر جورقان همچنین به مرمت یکی دیگر از آثار تاریخی این شهر اشاره می‌کند و می‌گوید: «حمام تاریخی این شهر در یکی از مناطق شهر که حدود ۲۵ سال قبل تعطیل شد و ۱۰ سال بعد در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید، تا همین یکی، دو سال قبل کاملاً از یاد رفته بود، اما با طراحی و باز زنده‌سازی این بنای تاریخی، در تلاشیم آن را تا حدودی به کاربری اولیه خود یعنی یک مرکز آب‌درمانی تبدیل کنیم.»
صاحب محمدیان‌منصور، محقق و مدیر گروه معماری دانشگاه بوعلی سینا که همراه دانشجویانش کار مطالعه و بررسی کوره‌های آجرپزی شهر جورقان را برعهده دارند، هم درباره وضعیت این کوره‌ها توضیح می‌دهد. این استاد دانشگاه با اشاره به زمان ساخت کوره‌های هافمان در این منطقه از استان همدان می‌گوید: «با گسترش ساخت کوره‌های آجرپزی در ایران از دوره قاجار، باتوجه به موقعیت آب، خاک و زمین مناسب در جورقان امروزی، ساخت این کوره‌ها در شمال شهر همدان هم گسترش یافت.»
او با بیان اینکه به کوره‌های «هافمان» یا «هوفمن» آتش رونده می‌گویند و از نظر عملکرد و تکنولوژی یک گام از کوره‌های روسی بالاتر است، ادامه می‌دهد: «ویژگی جالب این کوره‌ها علاوه بر دودکش بلند ۵۰ متری آن و قطر سه‌متری در قسمت بالاتر که عملکرد دودکش دارد و قطر پنج‌متری در پایین بدنه، تعداد اتاق‌هایی است که به‌شکل لوبیا در پایین کوره‌ها و روی زمین ساخته می‌شدند، حدود ۲۰ اتاق پایین بدنه و در پلان بیضی‌شکل ساخته می‌شد و یک خط را تشکیل می‌داد، اتاق‌ها از یکدیگر جدا بوده و با تقسیم‌بندی آنها در مجموعه‌های سه اتاقی، داخل آنها خشت چیده می‌شد، در ادامه دهانه را گِل می‌گرفتند، آتش را در نقاط مخصوصی می‌گذاشتند تا به‌صورت یکسان به سه اتاق حرارت دهد و در ادامه سراغ مجموعه اتاق‌های بعدی می‌رفتند و به‌ترتیب در کل سال این فرآیند انجام می‌شد.»
این پژوهشگر با اشاره به خاصیت فیزیکی کوره‌ها که مکش دود را انجام می‌دادند و به‌عنوان نقطه تهویه هوا استفاده می‌شدند، اضافه می‌کند: «فعالیت این کوره‌ها باتوجه به آسیبی که برای محیط‌زیست از نظر خاک و هوا داشتند، در اواسط دهه ۷۰ متوقف می‌شود.»
محمدیان‌منصور با بیان اینکه امروز مالکان کوره‌ها، این ساختمان‌ها را یک عنصر مزاحم در درآمدزایی خود می‌دانند، می‌گوید: «در چندسال گذشته با بررسی‌های انجام‌شده، طرحی برای این منطقه تهیه شد تا باتوجه به ویژگی‌های تاریخی فوق‌العاده خاص آن، کوره‌ها به‌عنوان یک مجتمع توریستی در ورودی شهر همدان تجهیز و به‌عنوان نماد ورودی شهر معرفی شوند.»
او ادامه می‌دهد: «اگر دستگاه‌های متولی دولتی بتوانند به مالکان این بنا‌های تاریخی مهم کمک کنند، این میراث قاجار‌ها و حتی پهلوی، یک نشان مهم از میراث صنعتی همدان را می‌توانند ارائه دهند، آن هم در منطقه‌ای که به‌واسطه ویژگی‌های جغرافیایی و افسانه‌ای مطرح‌شده درباره آن می‌تواند گردشگران زیادی را به سمت خود جلب کند.»
او با اشاره به اینکه حتی یکی از کوره‌ها دو مجموعه اتاق یعنی حدود ۴۰ اتاق دارد، می‌گوید: «اگر در زمان امروزی بخواهیم یکی از این کوره‌ها را از نو بسازیم نیاز به اعتباری میلیاردی خواهیم داشت، پس چرا وقتی چنین سرمایه‌ای در اختیار داریم، از آن به‌درستی استفاده نکنیم؟»
این پژوهشگر، به کاربری‌هایی که کشور‌های دیگر از این میراث صنعتی دارند، اشاره می‌کند: «یک‌کوره دوره هافمان در انگلیس امروزه به موزه میراث صنعتی تبدیل شده و در نمونه دیگر در استرالیا یکی از این کوره‌ها را به اقامتگاهی توریستی تبدیل کرده‌اند، چیزی که ما امروز در سراسر کشور نمونه‌های زیادی از آن داریم، اما نه‌تن‌ها بخشی از آنها تخریب شده‌اند بلکه بقیه نیز به حال خود رها شده‌اند.» به گفته او، کوره‌ها در دو طرف جاده تهران به همدان قرار گرفته‌اند، از فاصله ۵۰ متری تا ۵۰۰ متری جاده و با فاصله ساخته شده‌اند که چهار کوره نزدیک به جاده و بقیه در فاصله‌های ۳۰۰ تا ۴۰۰ متری با یکدیگر هستند.»
این مدرس دانشگاه با اشاره به حجم ورودی مسافران به غرب کشور به‌خصوص در زمان پیک سفر مانند نوروز و روز‌های منتهی به اربعین می‌گوید: «مسیر حجم زیادی از مسافرانی که به‌سمت غرب کشور می‌روند، از جاده منتهی به جورقان است، جایی که ارائه خدمات گردشگری مناسب گاهی می‌تواند مسافران را به داخل شهر هم بکشاند، ایجاد مراکزی که خدمات گردشگری و تفریحی ارائه دهند، از اقامتی گرفته تا تجاری و موزه نه‌تن‌ها می‌تواند به درآمدزایی در شهر منجر شود، بلکه مهاجرت معکوس را هم به ارمغان می‌آورد.»
او ادامه می‌دهد: «همه این مسائل تاریخی و جغرافیایی نشان می‌دهد، منطقه استعداد زیادی برای جذب گردشگر دارد، فقط کافی است در گام اول کوره‌ها به‌خصوص برای شب، نورپردازی شوند و در مراحل بعدی سرمایه‌گذاری وارد کار شوند تا بتوانند کاربری مناسبی به این کوره‌ها بدهند.»
او با اشاره به تاسیس گلخانه توسط مالکان دو کوره از این مجموعه کوره‌ها در گذشته، می‌گوید: «مالکان کوره‌ها در برزخ قرار گرفته‌اند، آنها نمی‌دانند با ملک خود باید چه کنند؟ این شرایط می‌طلبد تا فعالان اقتصادی و فرهنگی، جامعه دانشگاهی، میراث فرهنگی و حتی شهرداری در احیای این کوره‌ها آغاز یک فعالیت اقتصادی به‌صرفه در آنها تلاش کنند.»
محمدیان‌منصور، همچنین به ایجاد برکه‌های مصنوعی متفاوت در نزدیکی کوره‌ها اشاره می‌کند که به‌دلیل فعالیت کارخانه‌های ماسه‌شویی شکل گرفته‌اند: «به‌دلیل بالا آمدن سطح آب‌های زیرزمینی و برداشت خاک از منطقه، این برکه‌ها ایجاد شده‌اند و حتی گاهی در طول سال به زیستگاه پرندگان مهاجر تبدیل می‌شوند؛ اتفاقی که خود آن می‌تواند به جاذبه‌های گردشگری منطقه کمک کند.»
