هیئت تحریر الشام طی پنج سال اخیر از یک گروه جهادی به نیرویی شبه‌نظامی منظم و پیشرفته تبدیل شده است. با بهره‌گیری از دکترین‌های نظامی غربی، تأسیس آکادمی نظامی و تولید داخلی تسلیحات پیشرفته مانند پهپاد‌ها و موشک‌های هدایت‌شونده، این گروه توانسته است جایگاه خود را به‌عنوان یک بازیگر قدرتمند در شمال سوریه تثبیت کند.
فرارو– اندرو انگلند، روزنامه نگار و سردبیر بخش خاورمیانه روزنامه فایننشال تایمز
به گزارش فرارو به نقل از روزنامه فایننشال تایمز، تنها پنج سال پیش، گروه شورشی اسلام‌گرای هیئت تحریر الشام در سوریه که به‌عنوان یک نیروی جهادی تحت فشار بود، برای بقا در برابر حملات مداوم نظام اسد با حمایت روسیه می‌جنگید. اما امروز، این گروه در منطقه تحت کنترل خود در استان ادلب به نیرویی سازمان‌یافته و مجهز تبدیل شده است. هیئت تحریر الشام اکنون از یک آکادمی نظامی، فرماندهی متمرکز، یگان‌های تخصصی با قابلیت استقرار سریع شامل پیاده‌نظام، توپخانه، عملیات ویژه، تانک‌ها، پهپاد‌ها و تک‌تیرانداز‌ها و حتی یک صنعت داخلی تولید تسلیحات برخوردار است.
توانمندی‌های این گروه بازسازی‌شده در هفته گذشته طی یک حمله جسورانه در شمال سوریه که تحلیلگران و ناظران اوضاع را شگفت‌زده کرد، به‌خوبی آشکار شد. آرون زلین، کارشناس مسائل مرتبط با این گروه از اندیشکده واشنگتن، درباره این تحولات اظهار داشت: «این گروه طی چهار یا پنج سال گذشته به شکلی قابل توجه به یک نیروی شبه‌نظامی منظم و پیشرفته تبدیل شده است.»
تأمین تسلیحات ابتدایی برای هیئت تحریر الشام نسبتا آسان بوده است؛ چرا که از سال ۲۰۱۱ و آغاز جنگ داخلی سوریه، این کشور مملو از سلاح شد. در آن زمان، ترکیه و برخی کشور‌های عربی با حمایت آمریکا، مقادیر عظیمی سلاح به داخل سوریه وارد کردند تا شورشیان را در نبرد علیه دولت بشار اسد مورد حمایت ایران تقویت کنند.
با این حال، توانایی این گروه در تولید داخلی تسلیحات، به‌ویژه پهپاد‌ها و موشک‌ها، تهدیدات جدیدی برای نظامی ایجاد کرده که در مقابله با حملات پهپادی با ضعف جدی مواجه است. در روز‌های اخیر، هیئت تحریر الشام ویدئو‌های حرفه‌ای از حملات پهپادی انتحاری خود منتشر کرده است؛ از جمله حمله به نشست فرماندهان ارتش سوریه در یک ساختمان نظامی و حمله دیگری به پایگاه هوایی در شهر مرکزی حما.
در قلمرو تازه‌تأسیس شبه‌دولتی هیئت تحریر الشام که جمعیتی حدود ۳ تا ۴ میلیون نفر را در خود جای داده، شورشیان پهپاد‌هایی را در کارگاه‌های کوچکی که در منازل، گاراژ‌ها یا انبار‌های تغییرکاربری‌یافته مستقر هستند، تولید می‌کنند. به گفته کارشناسان، این گروه در مواقعی که دسترسی به قطعات لازم دشوار می‌شود، از چاپگر‌های سه‌بعدی استفاده می‌کند.
برودریک مک‌دونالد، پژوهشگر حوزه درگیری‌ها از کالج کینگ لندن، اظهار داشت: «این داستانی آشنا در درگیری‌های مدرن امروز است؛ ما شاهد استفاده از تاکتیک‌های مشابه در آذربایجان، اوکراین و دیگر مناطق بوده‌ایم.» تحلیلگران معتقدند که بخش عمده‌ای از دانش فنی مورد نیاز برای این اقدامات از منابع آنلاین قابل دسترسی است. حمله پهپادی سال ۲۰۲۳ به یک آکادمی نظامی در شهر حمص که دست‌کم ۱۰۰ کشته بر جای گذاشت، به گفته آرون زلین، «اثباتی برای امکان‌پذیری چنین عملیات‌هایی» بود. هرچند هیچ گروهی مسئولیت این حمله را بر عهده نگرفت، اما بسیاری آن را به هیئت تحریر الشام نسبت می‌دهند.
مک‌دونالد، که این هفته استفاده شورشیان از پهپاد‌ها را دنبال کرده است، بیان کرد که این گروه پیش‌تر از پهپاد‌های کوچکی استفاده می‌کرد که قادر به نفوذ به خودرو‌های زرهی و پرتاب نارنجک بودند. اما در حمله اخیر، آنها از پهپاد‌های موشکی ساخت داخل و مدل‌های بزرگ‌تری بهره برده‌اند که توانایی طی مسافت‌های طولانی‌تر و حمل بار‌های سنگین‌تر را دارند. زلین نیز اظهار داشت که این گروه از پهپاد‌ها برای نظارت و هدف‌گیری نیرو‌های نظام پیش از اعزام مبارزان به میدان نبرد استفاده کرده است. او همچنین عنوان کرد که برای اولین بار در میان بازیگران غیردولتی، شورشیان با استفاده از پهپاد‌ها اعلامیه‌هایی را بر فراز مناطق غیرنظامی پخش کرده‌اند تا سربازان نظام سوریه را به فرار یا پیوستن به صفوف خود تشویق کنند.
هیئت تحریر الشام همچنین در زمینه تولید موشک‌های دوربرد، راکت‌ها و خمپاره‌ها سرمایه‌گذاری کرده است. در جریان حملات اخیر، این گروه از سامانه موشکی هدایت‌شونده جدیدی رونمایی کرده که اطلاعات اندکی درباره آن در دسترس است. چارلز لیستر، از مؤسسه خاورمیانه، این موشک را به‌عنوان «موشکی عظیم با مهماتی بزرگ در نوک آن» توصیف کرده است. گفته می‌شود این موشک «قیصر» نام دارد.
لیستر اظهار داشت: «این سامانه جایگزین استفاده از کامیون‌های انتحاری شده است؛ همان رویکردی که هیئت تحریر الشام پنج سال پیش به‌کار می‌برد.» او همچنین افزود که این موشک‌های هدایت‌شونده پیش از آغاز حملات جدید، از فاصله ده‌ها کیلومتری در مناطق باز شلیک شده‌اند.
تسلیحات تولیدی هیئت تحریر الشام مکمل تجهیزاتی است که این گروه در جریان خلع سلاح سایر گروه‌های شورشی یا غنیمت‌گیری از نیرو‌های ارتش سوریه در میدان نبرد به دست آورده است. پیشروی‌های اخیر این گروه نیز تجهیزات بیشتری را برای آنها فراهم کرده است. ویدئو‌هایی که در کانال‌های رسانه‌های اجتماعی وابسته به شورشیان منتشر شده، تسلیحات و خودرو‌های زرهی غنیمتی از ارتش سوریه، از جمله تجهیزات ساخت روسیه، را به نمایش گذاشته است.
مک‌دونالد اظهار داشت: «آنها مقادیر عظیمی از تجهیزات را به غنیمت گرفته‌اند؛ نه‌فقط تانک‌ها و نفربر‌های زرهی، بلکه سامانه‌های ضد هوایی نیز شامل آنها می‌شود. آنها یک سامانه «پانتسیر» ساخت روسیه و چندین موشک ضد هوایی دیگر را به‌دست آورده‌اند. همچنین تعدادی هواپیمای سبک هجومی را نیز تصاحب کرده‌اند که در تلاش‌اند نحوه استفاده از آنها را یاد بگیرند.» او افزود: «اگر بتوانند سامانه‌های دفاع هوایی را عملیاتی کنند، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌هایی را که هیئت تحریر الشام (HTS) و سایر گروه‌های شورشی همواره با آن روبه‌رو بوده‌اند، یعنی فقدان دفاع در برابر حملات هوایی روسیه، کاهش خواهند داد.»
در سال‌های اخیر، پژوهشگران از وجود تجارت پررونق در بازار سیاه میان نیرو‌های ارتش سوریه و هیئت تحریر الشام برای خرید و فروش تسلیحات و مهمات گزارش داده‌اند. کارشناسان تأکید دارند که ترکیه، به‌عنوان حامی اصلی سایر گروه‌های شورشی تحت لوای ارتش ملی سوریه، به‌طور مستقیم تسلیحاتی به هیئت تحریر الشام ارائه نمی‌دهد. آنکارا، همراه با ایالات متحده و دیگر کشورها، این گروه اسلام‌گرا را در فهرست سازمان‌های تروریستی قرار داده است. با این حال، تحلیلگران معتقدند که بخشی از تسلیحات کنونی هیئت تحریرالشام توسط گروه‌های شورشی تحت حمایت ترکیه در شمال غرب سوریه تأمین شده است.
هیئت تحریر الشام و برخی گروه‌های شورشی تحت حمایت ترکیه هماهنگی نزدیکی با یکدیگر دارند، از جمله در عملیات تهاجمی کنونی، و انتقال تسلیحات میان این گروه‌ها انجام می‌شود. ترکیه خودرو‌های تویوتا ۴×۴، خودرو‌های زرهی و نفربر‌هایی را در اختیار شورشیان قرار داده است؛ تجهیزاتی که به گفته مالک العبدة، تحلیل‌گر سوری، معمولاً از تجهیزات دست دوم ارتش ترکیه هستند که از رده خارج شده‌اند. این تجهیزات اکنون در اختیار گروهی قرار دارد که ساختاری بسیار متفاوت با چهار سال پیش دارد. زمانی که هیئت تحریر الشام در سال ۲۰۲۰ آتش‌بس میانجی‌گری‌شده توسط ترکیه و روسیه را پذیرفت، از دوره نسبتاً باثبات پس از آن برای بازاندیشی در استراتژی و دکترین نظامی خود استفاده کرد.
تا آن زمان، هیئت تحریر الشام تا حدودی ساختار ارتش سوریه را تقلید می‌کرد، همان‌طور که نهاد‌های مدنی مانند دادگاه‌ها را در ادلب بازتولید کرده بود. اما به گفته دارین خلیفه، کارشناس گروه بین المللی بحران، این گروه متوجه شد که این رویکرد نیازمند منابع و نیروی انسانی زیادی است که در اختیار هیئت تحریر الشام نبود. در عوض، به گفته ژروم دروون، کارشناس مسائل خاورمیانه در گروه بین الملللی بحران، هیئت تحریرالشام از دکترین‌های نظامی غربی الهام گرفت. او اشاره کرد که رهبر و فرمانده نظامی هیئت تحریرالشام به او گفته‌اند که آنها به‌ویژه از نیرو‌های مسلح بریتانیا الهام گرفته‌اند، چرا که این نیرو‌ها با وجود اندازه کوچک‌تر، عملکردی چابک‌تر و مؤثرتر دارند.
به گفته کارشناسان، هیئت تحریر الشام حدود ۳۰ هزار نیروی رزمی در اختیار دارد که شامل ۱۵ هزار نیروی تمام‌وقت و هزاران نیروی ذخیره است، به‌همراه مردانی از دیگر گروه‌های مسلح مخالف نظام بشار اسد که در شبکه هم‌پیمان این گروه حضور دارند. پیشروی سریع هیئت تحریرالشام در شمال سوریه، احتمالاً افراد بیشتری را به پیوستن به این گروه ترغیب خواهد کرد. تنوع نیرو‌های مبارز، یکی از عوامل کلیدی در موفقیت تحولات هیئت تحریر الشام بوده است.
در آن زمان، هیئت تحریر الشام تنها گروه کوچکی متشکل از چند ده جهادگرای سرسخت بود که به‌عنوان شاخه‌ای از النصره، نیرویی جهادی که در جریان آشوب‌های جنگ پدید آمده بود، شکل گرفت. هیئت تحریرالشام در نهایت توانست برخی از رقبای باقی‌مانده را در خود جذب کند. صفوف این گروه گسترش یافت و شامل نیرو‌های خارجی، جهادگران کهنه‌کار از درگیری‌های دیگر منطقه، و شورشیانی با ایدئولوژی کمتر افراطی شد. به گفته ژروم دروون، نیرو‌های هیئت تحریرالشام اکنون نیازمند همگرایی ایدئولوژیک و هماهنگی بهتر در میدان نبرد بودند. برای دستیابی به این هدف، حدود دو سال و نیم پیش، این گروه یک آکادمی نظامی تأسیس کرد که نقش کلیدی در آن را جداشدگان از نظام اسد و جهادگران خارجی ایفا کرده‌اند. دروون توضیح داد که هیئت تحریرالشام توانست حدود ۳۰ افسر سابق ارتش سوریه را که به گروه‌های شورشی دیگر پیوسته بودند، متقاعد کند تا این آکادمی را بنیان‌گذاری کنند. آنها با الگوبرداری از نظام آموزشی نظامی دولت بشار اسد، دوره‌ای ۹ ماهه شامل سه مرحله سه‌ماهه آموزش پایه، متوسط و پیشرفته طراحی کردند.
