گزارشی تکان‌دهنده از بازار زغال!

کارگران کوره‌های زغال‌گیری با دستانی که مثل زغال سیاه شده لابه‌لای چوب‌هایی که روزگاری سبز بودند، حرکت می‌کنند و به‌سرعت زغال‌های خارج‌شده از کوره را الک می‌کنند. زغال‌ها پس از خاک‌گیری بسته‌بندی شده و به بازار مصرف ارسال می‌شوند.

به گزارش شرق، البته با توجه به ممنوعیت تولید زغال از چوب‌آلات جنگلی، هرچه زغال جنگلی در بازار باشد، قاچاق محسوب می‌شود اما این روزها به‌راحتی زغال‌های قاچاق را با قیمت‌هایی کمتر از زغال‌های باغی که مخصوص قلیان است، در بازارها می‌توان یافت. بسته‌بندی‌های شیک‌تر که در جعبه‌های مقوایی انجام می‌شود، مختص به زغال قلیان است و عرضه فله‌ای هم مربوط به زغال‌های جنگلی است که برای تولید کباب از آن استفاده می‌شود.

زغال سکه‌ای، زغال مکعبی، زغال مرکبات و... نام‌هایی است که در بازار بر محصولاتی گذاشته‌اند که روزگاری جزئی از یک باغ یا جنگل بوده‌اند و حالا به کربن خالص تبدیل شده‌اند. این نام‌ها فقط به کار جلب مشتری بیشتر می‌آید و بس. اما کیفیت زغال را فقط وقتی که مصرف‌کننده از آن استفاده می‌کند، می‌توان فهمید.

مراکز تولید زغال قاچاق و غیرقاچاق در حاشیه جنگل‌های هیرکانی یا زاگرس متمرکز هستند اما حتی تاغ‌زارهای مناطق خشک مرکزی هم از کوره‌های زغال‌گیری در امان نمانده‌اند.

در حالی که تولید زغال جنگلی با توجه به قوانین موجود ممنوع بوده و فعالیتی قاچاق محسوب می‌شود، زغالگیران زاگرس می‌گویند که جنگل به آنها اجاره داده می‌شود تا درختان خشک را تبدیل به زغال کنند. البته این ادعا توسط مسئولان دولتی رد می‌شود. شواهد نشان می‌دهد هر روز مصرف زغال در ایران رو به افزایش است.

تعداد سفره‌خانه‌های سنتی که از زغال برای طبخ غذا و چای استفاده می‌کنند و مراکز عرضه قلیان در همه محله‌های تهران و شهرستان‌ها رو به افزایش است اما تأمین‌کننده این زغال، مجموعه‌ای از افراد هستند که صنف ندارند.

براساس آمارهای رسمی وزارت صنعت، پنج واحد تولید کربن فعال و 13 واحد تولید زغال از منابع سلولزی در کشور وجود دارند. البته این تعداد واحد نمی‌تواند نیازهای روزافزون کشور به زغال را که از این ماده سوختی برای تفریح و تفنن بیشتر از نیازهای روزمره بهره می‌گیرد، تأمین کند.

برآورد می‌شود فقط در شمال کشور 300 کوره زغال‌گیری وجود دارد اما فقط به تعداد انگشتان دو دست کوره‌ها مجوزدار در این منطقه فعالیت می‌کنند.

کوره‌های زغال‌گیری غرب کشور هم علاوه بر سنتی‌بودن، فاقد مجوز هستند بنابراین زغال‌گیران غرب کشور هم نمی‌توانند به دلیل ممنوعیت در حمل زغال، محصول خود را حتی به استان‌های مجاور بفرستند اما گویا محصولی که آنها در این کوره‌های غیرمجاز تولید می‌کنند، گاهی به خارج از کشور هم صادر می‌شود!

براساس آمارهای رسمی گمرک، در سال 96 هشت میلیون و 810 هزار و 709 کیلوگرم زغال به کشور وارد شده و در مقابل 456 هزار و 372 هزار کیلوگرم زغال از ایران صادر شده است. از آنجا که صنفی در ارتباط با زغال‌گیری وجود ندارد، آمار دقیقی از میزان مصرف هم وجود ندارد و همه‌چیز به مشاهدات میدانی خلاصه می‌شود.

براساس تخمینی که روزنامه سرمایه در سال 86 منتشر کرده، در بازار زغال تهران در آن سال روزانه 50 تن زغال به فروش می‌رسیده است که گردش مالی 10 میلیارددلاری را برای بازار این شهر رقم می‌زده اما این روزها، فقط در بازار مولوی به عنوان یکی از چند بازار عمده‌فروشی زغال تهران، یک فروشنده مدعی می‌شود که ماهانه 50 تن زغال می‌فروشد.

این یعنی گردش مالی بازاری که حتی صنف هم ندارد، در یک دهه جهش چشم‌گیری یافته است اما هیچ شفافیتی در فعالیت افراد شاغل در آن وجود ندارد و نمی‌دانیم چه بخش از این زغال به صورت قاچاق تولید می‌شود و کدام بخش با مجوز است. زغال قاچاق سرمایه رایگانی است که از جنگل به دست می‌آید و دلار را به جیب افرادی سرازیر می‌کند که معلوم نیست با کدام سازوکار، مجوز صادرات برای این محصول را از مراجع قانونی دریافت کرده‌اند.

حاشیه جنگل‌های شمال کشور یکی از مراکز تولید زغال است. طبق قانون، مأموران یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور اگر کوره‌ای داخل جنگل ببینند، آن را تخریب می‌کنند بنابراین کوره‌های زغال به حاشیه جنگل‌ و داخل اراضی کشاورزی رانده شده‌اند. به همین دلیل پیداکردن کوره‌های تولید زغال در شمال کار دشواری نیست. بوی سوختن چوب، تا کیلومترها دورتر از این کوره‌ها به مشام می‌رسد. کافی است رد بوی چوب سوخته را تعقیب کنید تا به یکی از کوره‌هایی که برای تفنن شهرنشینان زغال تولید می‌کند، برسید.

در یکی از این مراکز تولید زغال، دود حاصل از کوره زغال که در فضا پیچیده، با صدای اره موتوری در هم آمیخته است. کارگران در میان تلی از چوب‌ها که روی هم انباشته شده، مشغول فعالیت هستند. چوب درختان جنگلی، پالت‌های چوبی، درختان میوه در نقاط مختلفی از محوطه کارگاه روی هم انباشته شده و کارگری با اره موتوری، به جان بعضی از چوب‌ها افتاده است. او به‌دقت چوب‌ها را به قطعات کوچک‌تر تبدیل می‌کند و کارگر دیگری چوب‌های قطعه‌شده را داخل فرغون (چرخ‌دستی) می‌گذارد و به پای کوره منتقل می‌کند. ک

وره‌های این روزها مدرن شده‌اند. چیزی شبیه فرهای خانگی اما کمی بزرگ‌تر. درِ کوره که باز می‌شود، حرارت زغال گداخته بیرون می‌زند و پوست را می‌سوزاند. بیرون از اتاق کوره‌ها، زغال‌هایی به شکل‌های مختلف روی هم انباشته شده‌اند و کارگران در حال دستچین‌کردن آ‌نها هستند. در کسوت خریدار زغال ظاهر می‌شوم و به توضیحات مسئول کارگاه به‌دقت گوش می‌کنم. دو برادر با همکاری یکدیگر کوره‎های متعدد کارگاه را مدیریت می‌کنند. یکی به تولید زغال از درختان مرکبات باغ‌ها مشغول است و آن دیگری چوب‌های جنگلی را به زغال تبدیل می‌کند.

برادر کوچک‌تر توضیح می‌دهد که زغال قلیان باید یکدست و خوش‌فرم باشد برای همین به برش‌خوردن نیاز دارد. هر کیلو زغال قلیانی در این کارگاه به قیمت 11 هزار و 500 تومان به فروش می‌رسد. این زغال، محصول ویژه‌ای است که به سفره‌خانه‌ها و قلیان‌خانه‌ها ارسال می‌شود. زغال‌های سوپرمارکتی کم‌کیفیت‌تر و ارزان‌تر هستند و هر کیلوگرم آن به قیمت 11 هزار تومان به فروش می‌رسد.

او درباره فوت کوزه‌گری که باعث می‌شود زغال‌های تولیدشده برای سفره‌خانه‌ها خاموشی نداشته باشند، توضیح خاصی نمی‌دهد اما تأکید می‌کند که زغال سوپرمارکت‌ها 10 درصد خاموشی دارند. ولی این مشکل در زغال‌هایی که با کیفیت مناسب برای سفره‌خانه‌ها ارسال می‌شود، وجود ندارد.

زغال‌های مکعبی و استوانه‌ای، یکدست و خوش‌فرم درون جعبه‌های مقوایی با دستان کارگران چیده می‌شوند تا به بازار مصرف ارسال شوند. بازار مصرف هم سراسر ایران است اما گویا بازار این کارگاه، بیشتر متمرکز بر شهرهای شمالی است.

‌فروش فله‌ای زغال جنگلی
هرچه تمیزکاری و شکل و شمایل ظاهری برای زغال‌های قلیانی مهم است، در زغال‌های جنگلی که برای پخت کباب از آنها استفاده می‌شود، هیچ قاعده و قانون خاصی وجود ندارد زیرا این زغال‌ها در کیسه گونی به مشتری عرضه می‌شوند. قواعد فروش زغال‌های جنگلی نسبت به زغال‌های قلیانی کمی متفاوت است. یکی از فروشندگان این نوع زغال توضیح می‌دهد که زغال‌های جنگلی را کیلویی نمی‌فروشند. همه را داخل کیسه گونی ریخته و هر گونی را به قیمت 35 هزار تومان به فروش می‌رسانند. هزینه حمل زغال هم بر عهده مشتری است. البته او تأکید می‌کند که به‌راحتی نمی‌تواند زغال جنگلی در اختیار مشتری قرار دهد زیرا چوب جنگلی کم شده و سازمان جنگل‌ها، همه کوره‌های تولید زغال از درختان جنگلی را تعطیل کرده است.

صاحب این کارگاه حاضر است برای حمل زغال مجوزهای لازم را بگیرد و محموله را با وانت‌هایی که برای این کارگاه کار می‌کنند به مقصد، یعنی تهران برساند. طبق قانون، حمل هر گونه هیزم، زغال و چوب در بین و داخل شهرها بدون اخذ مجوز از سازمان جنگل‌ها ممنوع است. برای همین، نقل‌وانتقال زغال به شهری دیگر، نیازمند مجوزهای خاص است تا زغال در بین راه ضبط نشود و به فروشنده زیان مالی وارد نشود. گویا کوره‌ای که در آن حضور دارم، مجوز تولید زغال جنگلی را ندارد و در واقع زغال قاچاق تولید می‌کند، بنابراین حمل زغال هم باید با ماشین‌های خاصی انجام شود که کوره‌راه‌ها را بلد هستند و ریسک حمل محموله غیرمجاز را می‌پذیرند.

‌نقص قوانین راه گریز خلاف‌کاران
«بسیاری از کوره‌های تولید زغال در شمال مجوز ندارند». این جمله را فرشید به عنوان صاحب یکی از کوره‌های زغال‌گیری شمال می‌‌گوید. به اعتقاد او، از میان همه کوره‌های زغالی که در شمال کشور فعال هستند، فقط پنج کوره وجود دارد که مجوز فعالیت دارند و می‌توانند مجوز حمل محصول در جاده را دریافت کنند. آن پنج کوره هم به دلیل نبود ماده اولیه برای تولید زغال، تعطیل شده‌اند زیرا کارخانه‌های چوب‌بری حاضرند چوب‌های مورد استفاده برای تولید زغال را‌ گران‌تر خریداری کنند به همین دلیل بازار تولیدکنندگان زغال کساد شده است.

با وجود مخاطراتی که حمل زغال بدون مجوز در جاده دارد، لطیف به عنوان یک کوره‌‎دار معتقد است که برای مقادیر کم مثل 10 کیسه زغال جنگلی، نیازی به مجوز نیست و به‌راحتی می‌توان آن را به بازار تهران رساند. او بیان می‌کند: برای حمل زغال لیمو یعنی زغال‌های تولیدشده از محصولات باغی نیاز به دریافت مجوز نیست و می‌توان زغال‌های جنگلی را زیر زغال‌های باغی قرار داد و تا تهران حمل کرد.

البته لطیف برای هزینه حمل زغال به تهران عدد دقیقی اعلام نمی‌کند و می‌گوید که باید پس از استعلام نرخ وانت‌بارها دراین‌باره اعلام نظر کند.

او هر کیلوگرم زغال لیمو برای قلیان را 13 هزار تومان می‌فروشد و زغال کبابی را به‌ازای هر کیسه 45 هزار تومان قیمت می‌گذارد.

این کوره‌دار در پاسخ به این پرسش که چرا هر واحد تولیدکننده زغال، قیمت متفاوتی نسبت به همکارانش برای محصول خود انتخاب می‌کند، کیفیت محصول را عامل تفاوت قیمت‌ها معرفی می‌کند.

به گفته لطیف، کوره‌های سنتی که در داخل جنگل زغال تولید می‌کردند و تولید آنها این روزها قاچاق به حساب می‌آید، بهترین نوع زغال را تولید می‌کنند.

اگرچه زغال بلوط به‌راحتی در بازار تهران پیدا می‌شود اما این کوره‌دار می‌گوید که تولید زغال بلوط در شمال کشور همیشه ممنوع بوده و او درکوره‌اش هیچ‌وقت این‌گونه زغال را تولید نکرده است. اما اگر مشتری بخواهد، با پرسش درباره قیمت چوب بلوط، حاضر است ریسک تولید این محصول جدید را بپذیرد.

لطیف عنوان می‌کند: زغال بلوط جرقه می‌زند و اصلا برای قلیان خوب نیست. ضمن اینکه تولید زغال نیاز به تجربه دارد و کارگران او در این زمینه بی‌تجربه هستند.

‌تولید زغال قلیان سخت‌تر از زغال جنگلی
این کوره‌دار تولید زغال مرکبات را بسیار دشوارتر از تولید زغال‌های جنگلی می‌داند زیرا زغال قلیان باید ترک نخورد و شکل و ظاهر مناسبی داشته باشد. هزینه‌های کارگری برای تولید چنین زغالی افزایش می‌یابد.

او که به کارگرهایش ماهانه یک میلیون و 800 هزار تا دو میلیون تومان حقوق می‌دهد و از صبح تا غروب، هزینه خورد و خوراکشان را هم تأمین می‌کند، هزینه‌های کارگری را در قیمت زغال مؤثر می‌داند.

به گفته لطیف، زغال‌های کوره‌های صنعتی قیمت‌های خیلی کمی دارند و ممکن است به‌ازای هر کیلوگرم، 9 هزار تومان مبادله شوند، اما این نوع زغال‌ها قبل از آنکه نصفش بسوزد، خاموش می‌شود. درحالی‌که زغال‌های کوره او خاموشی ندارد و برای اینکه زغال باکیفیت تولید کند، از موادی خاص برای تولید استفاده می‌کند.

این تولیدکننده زغال ادامه می‌دهد: اصولا برای تولید زغال مرکبات، به آنها مواد می‌زنیم. این مواد قبل از گذاشتن زغال در کوره به چوب‌ها زده می‌شود و هر بشکه آن را 200 هزار تومان می‌خریم درحالی‌که قبل از ‌گران‌شدن دلار، هر بشکه مواد را صد هزار تومان می‌خریدیم.

این کوره‌دار درباره تأثیر قیمت دلار بر بهای زغال هم می‌گوید: سال گذشته هر گونی زغال جنگلی را 35 هزار تومان و زغال مرکبات را به‌ازای هر کیلوگرم 10 هزار تومان می‌فروختیم اما حالا هر کیسه زغال جنگلی را 45 هزار تومان و هر کیلوگرم زغال مرکبات را 13 هزار تومان می‌فروشیم.

باغ‌هایی که زغال می‌شوند
همان زغال‌هایی که به اسم زغال لیمو می‌شناسیم و در قلیان خانه‌ها دود شده و به هوا می‌روند، روزگاری جزئی از باغات مرکبات این کشور بوده‌اند و میوه شب عید و سایر ایام سال را برایمان تأمین می‌کردند اما حالا در کارگاه‌‎های زغال‌گیری به زغال قلیان‌های گروهی خاص تبدیل می‌شوند. لطیف اصلا نگران کمبود ماده اولیه برای تولید زغال لیمو نیست. او می‌گوید: اصلا لازم نیست سرما به باغات مرکبات بزند که آنها را کف‌بر کنند. برخی افراد باغات خود را می‌فروشند تا به ویلا تبدیل شود. این باغات کف‌بر شده و درختان آن به کارگاه من می‌آید.

او تأکید می‌کند: زمستان و تابستان چوب مرکبات به‌وفور یافت می‌شود. اگر پول باشد به‌راحتی چوب مرکبات گیر می‌آورید. هر کیلوگرم چوب مرکبات را به قیمت هزار و 200 تومان می‌خریم اما باید نقدی حساب کنیم زیرا مبادلات چکی و اقساط دیگر انجام نمی‌شود.

به گفته این کوره‌دار، چوب‌های مرکبات در وانت‌هایی که یک تن و 200 کیلوگرم چوب در آنها جا می‌شود، به کوره‌ها منتقل می‌شوند.

کمبود ماده اولیه برای تولید زغال جنگلی
یوسف فقط زغال جنگلی تولید می‌کند. او که از محصول تولیدی خود اطمینان صد درصد دارد، زغال‌هایش را به شرط خاموش‌نشدن می‌فروشد و نگران است که در میدان رقابت با کارخانه‌های نئوپان برای خرید ماده اولیه دچار دردسر شود زیرا این کارخانه‌ها چوب‌هایی که کوره‌های زغال برای تولید محصول را مصرف می‌کردند، به قیمت‌های بالاتر خریداری می‌کنند.

این کوره‌دار توضیح می‌دهد که هرچه زغال کیفیت بهتری داشته باشد، هزینه‌ها کاهش می‌یابد زیرا اگر کیفیت زغال خوب باشد، برای مثال برای پختن یک کیلوگرم گوشت فقط یک کیلوگرم زغال نیاز است در صورتی که برای پختن همان میزان گوشت با زغال بد، نیاز به هزینه دوبرابری و خرید دو کیلوگرم زغال خواهید داشت.

یوسف که هر کیسه زغال جنگلی خود را 45 هزار تومان قیمت گذاشته است، مخلوطی از درختان جنگلی را داخل کوره‌های کارگاه به زغال تبدیل می‌کند. وزن هر کیسه‌اش 18 تا 19 کیلوگرم است و حاضر است درصورتی‌که یک ماشین با گنجایش 80 کیسه زغال سفارش دهم، محموله را به صورت تضمینی در تهران تحویل دهد. از زغال‌های مخلوطی صحبت می‌کند که با مخلوط‌کردن چوب درختان جنگلی و تخته‌ها که عمدتا از چوب صنوبر هستند، تولید می‌شوند. او می‌گوید: «زغال‌هایی که قاطی دارند، خوب نمی‌سوزند و دود می‌کنند درحالی‌که زغال‌های من تا خاکستر نشود، خاموش نمی‌شود».

یوسف ماده اولیه کوره‌های خود یعنی چوب درختان جنگلی را به صورت حجمی و به‌ازای هر وانت‌بار که 500 تا 600 کیلوگرم وزن دارد، به قیمت 200 هزار تومان خریداری می‌کند درصورتی‌که سال گذشته و قبل از ‌گران‌شدن دلار، هر وانت چوب را به قیمت صد هزار تومان خریداری می‌کرده است. او سه روز برای خروج زغال از کوره صبر می‌کند و به‌ازای هر کوره سه کارگر دارد که حقوقشان روزانه 150 هزار تومان می‌شود.

‌چوب وارداتی برای تولید زغال
معلوم نیست تولید زغال چقدر صرفه دارد که کوره‌داران شمالی حاضرند از استان‌های مختلف چوب‌های ساختمانی را هم برای کوره‌های خود جذب کنند. حسین کوره‌داری است که از روستاهای حاشیه تبریز و همدان برای کوره خود چوب ساختمانی می‌آورد و آنها را در کوره می‌ریزد.

او می‌گوید: زغال‌هایی که تولید می‌کند، بدون خاکه است زیرا زغال‌ها را الک کرده و خاک سیاهی که از زغال باقی می‌ماند را به‌ازای هر کیلوگرم سه هزار تومان به کوره‌های صنعتی تولید زغال درختان میوه می‌فروشد. این خاک را زیر و روی چوب‌آلات باغی قرار می‌دهند تا زمینه اشتعال بهتر برای چوب مرکبات فراهم شود.

البته حسین بیان می‌کند: تعطیل‌شدن کوره‌های صنعتی سبب شده است که این خاکه‌ها روی دست او باد کند و مشتری نداشته باشد. بنابراین باید خاکه‌ها را دور بریزد.

مشتریان حسین محدود به شهرهای اطراف خود می‌شود و وقتی قرار می‌شود که زغال به تهران بفرستد، وعده می‌دهد با وانت‌هایی که حمل جوجه یک‌روزه را به عهده دارند، میزان زغال مورد نیاز را برایم به تهران بفرستد.

‌استان‌های غربی، مرکز تولید زغال بلوط
هیچ آمار رسمی از تعداد کوره‌های فعال برای تولید زغال وجود ندارد. براساس آمارهای موجود در سایت وزارت صنعت، معدن و تجارت در مجموع 18 واحد صنعتی تولید زغال در کشور مجوز دریافت کرده‌اند. پنج واحد کربن فعال به ظرفیت 10 هزار و 700 تن و 13 واحد تولید زغال از ضایعات صنایع سلولزی که پنج هزار و 746 تن زغال تولید می‌کنند. این آمارها مربوط به کوره‌های صنعتی و مدرن است. هیچ ردی از آمار کوره‌های سنتی در دسترس نیست. براساس تخمین‌ها بیش از 300 کوره فعال (در جنگل‌های شمالی که تعداد نیروهای حفاظتی آنها بیش از جنگل‌های زاگرس است) وجود دارد، ولی فقط به اندازه انگشتان دو دست، کوره مجوز‌دار در سه استان شمالی گزارش شده است. در زاگرس کوره‌ها اصلا شبیه شمال نیست. زغال‌گیران یا چوب بلوط را داخل بشکه‌های فلزی می‌‎سوزانند یا اینکه گودالی به اندازه یک قبر حفر کرده و درختان بلوط را خرد و داخل این گودال‌ها تبدیل به زغال می‌کنند. بدیهی است کوره‌هایی با این مشخصات، به‌سرعت احداث می‌شوند و می‌توانند محصول قاچاق را به‌سرعت راهی بازار کنند.

‌تولید 5 تا 7 گونی زغال در هر کوره
ایلام یکی از استان‌های زاگرسی است که درختان بلوطش تبدیل به زغال می‌شود. فرهاد، یکی از کوره‌داران ایلامی، میزان زغال تولیدشده از هر کوره‌ای را که اندازه قبر است، پنج تا هفت گونی اعلام می‌کند.

او می‌گوید: در هر کوره تقریبا به اندازه یک پیکان‌وانت، یعنی حدود 300 تا 400 کیلوگرم چوب هیزمی می‌ریزیم. اگر هیزم مغزدار باشد و پوسیده نباشد، زغال بیشتری به دست می‌آید، اما اگر چوب پوسیده باشد، زغال ریز و به‌دردنخور تولید می‌شود.
به گفته فرهاد، هر گونی زغال بلوط به قیمت 20 هزار تومان، یعنی نصف قیمت زغال‌های شمال، به فروش می‌رسد.

در روستایی که او زندگی می‌کند، سه کوره سنتی وجود دارد که گاهی هم از چوب‌ درختان میوه برای تأمین ماده اولیه زغال آن استفاده می‌شود، اما زغال میوه در شهرهای مختلف غرب کشور طرفدار ندارد و همه طالب زغال بلوط هستند.

این تولیدکننده زغال ایلامی میزان تولید زغال در کوره غیرمجازش را حدود 15 تا 16 گونی در ماه اعلام می‌کند که درآمدی معادل 200 تا 300 هزار تومان برایش به‌همراه دارد.

او درباره نحوه تولید زغال می‌گوید: چوب درختان بلوطی را که با تبر قطع شده است، به قطعات یک متر و 20 سانتی‌متری تبدیل می‌کنیم و داخل گودالی که در زمین حفر کردیم، می‎ریزیم. روی آن نفت می‌ریزیم و می‌گذاریم که آتش به انتهای گودال برسد. بعد روی گودال را با فلز مسدود کرده و خاک می‌ریزیم؛ به‌نحوی‌که هیچ حفره‌ای وجود نداشته باشد و داخل کوره هوا نرود، زیرا اگر کوره هوا بکشد، چوب‌ها خاکستر می‌شوند. بعد از سه روز که آتش خاموش شد، در کوره را باز می‌کنیم و زغال‌ها را خارج می‌کنیم. قطعات درشت‌تر را برای قلیان جدا می‌کنیم و ریزترها را برای کبابی‌ها می‌فرستیم.

زغال‌ها را داخل کیسه‌های نایلونی می‌ریزیم و هر کیسه را که یک تا یک‌ونیم کیلوگرم زغال در آن جا می‌گیرد، بین دو هزار تا دو هزارو 500 تومان به فروش می‌رسانیم. زغال‌ها را هم به سوپرمارکت‌ها و مغازه‌داران شهرهای نزدیک روستا تحویل می‌دهیم. یوسف از طرحی سخن می‌گوید که منابع طبیعی بخش‌هایی از جنگل‌های زاگرس را به مدت دو ماه به زغال‌گیران اجاره می‌دهد و بین 10 تا 15 میلیون تومان هم از افراد اجاره دریافت می‌کند تا افراد درختان خشک را قطع کرده و به زغال تبدیل کنند. البته او بیان می‌کند که افراد اجاره‌کننده جنگل، چون می‌توانند مجوز حمل چوب دریافت کنند، هیزم را به‌ازای هر کیلو 700 تومان در ماشین‌های باری10 تنی به مشهد، شمال و شیراز می‌فروختند.

این تولیدکننده زغال ایلامی اضافه می‌کند: امسال هم طرح دیگری در این رابطه داشتند که به‌ازای قطع درختان خشک، یک دانه بذر بلوط کاشته شود، من دنبالش رفتم اما به من ندادند.

‌زغال بلوط صادراتی
برای اطلاع از وضعیت بازار و مصرف زغال تهران و کشور، به‌دنبال صنف زغال‌فروشان گشتیم. به گفته روابط‌عمومی اتاق اصناف، چنین صنفی اصلا وجود خارجی ندارد. به اعتقاد او زغال‌گیری مختص چند شهر کوچک است که صنف آنها با سایر اصناف کوچک در همان استان‌ها ادغام شده است. شگفت آنکه، محصولی که صنف هم ندارد، صادرات و واردات دارد. بررسی‌های آمار گمرک در سال 96 نشان می‌دهد 456 هزار و 372 کیلوگرم زغال از ایران صادر شده است و هشت میلیون و 810 هزار و 709 تن زغال هم به ایران وارد شده است.

از آنجا که زغال محصولی است که از چوب سوخته‌شده به دست می‌آید، قوانین قرنطینه‌ای سخت‌گیرانه‌ای هم ندارد؛ زیرا احتمال انتقال آفت از طریق چنین محصولی خیلی ضعیف است. آن‌طور‌که منابع مختلف می‌گویند، زغال بلوط غرب، همان زغال صادراتی است اما کسی نمی‌داند چگونه این زغال درحالی‌که داشتن کوره به گواه مسئولان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کاملا غیرقانونی است و محصول موجود در بازار هم قاچاق است، به خارج از کشور صادر شده است. در بازار داخلی هم زغال نه‌تنها پای سابق اقلام قابل فروش سوپرمارکت‌هاست، بلکه مغازه‌هایی مختص عرضه زغال هم در تمام کلان‌شهرهای کشور، به‌ویژه تهران، وجود دارد و البته با جست‌وجویی ساده، به‌راحتی می‌توان به مراکز عمده‌فروشی زغال تهران هم دسترسی پیدا کرد.

‌قیمت‌هایی متنوع برای زغال‌هایی با منشأ نامشخص
خرده‌فروشان زغال و سوپرمارکت‌های تهران، پل ری را مرکز عرضه عمده زغال جنگلی و بازار مولوی را مرکز عرضه عمده زغال قلیان معرفی می‌کنند. با یک جست‌وجوی ساده اینترنتی هم نام چند جای دیگر و حتی کوره‌داران بزرگ به عنوان عرضه‌کننده عمده زغال در تهران درج شده است. بازاری که سال 86 گردش مالی آن توسط روزنامه سرمایه 10 میلیارد تومان و فروش روزانه آن 50 تن برآورد شده است، امروز به بازاری پیشرفته با فروشی که حجم آن مشخص نیست، تبدیل شده است. در بازار مولوی از شیر مرغ تا جان آدمیزاد را می‌توان یافت. بخشی از مغازه‌های این بازار در کنار عرضه سایر اقلام، زغال عمده می‌فروشند.

بخشی از مغازه‌ها هم که فقط زغال عرضه می‌کنند، مدعی‌اند که از وزارت صنعت، معدن و تجارت مجوز حمل و بسته‌بندی زغال دریافت کرده‌اند و از شمال، غرب و حتی مرکز کشور زغال به تهران می‌آورند و پس از بسته‌بندی به بازار عرضه می‌کنند. در مولوی زغال‌ها را به شرط خاموش‌نشدن می‌فروشند. کارتن‌های هشت کیلویی زغال قلیانی از 10 تا 14 هزار تومان قیمت می‌خورد. برخی فروشندگان بر این باورند که زغال سکه‌ای برای قلیان طالب بیشتری دارد و گروهی دیگر زغال‌های مکعبی چینی را نشانم می‌دهند. یکی از فروشندگان بازار مولوی می‌گوید: هفته‌ای دو ماشین زغال به فروش می‌رساند. هر ماشین 40 کارتن زغال جا می‌گیرد. او معتقد است که زغال‌های مکعبی که به زغال چینی معروف شده‌اند، در داخل تولید می‌شود و اگر زغال چینی با کیفیت خوب و بدون خاموشی در بازار پیدا شود، برای عرضه قلیان طالب زیادی دارد.

یکی‌ دیگر از فروشندگان این بازار هم برای خرید زغال در حجم‌های بالا به‌ازای هر کیلوگرم زغال قلمی 500 تومان تخفیف می‌دهد. زغال‌های سکه‌ای لوکس را که دو مدل دارند، 12 هزار و 500 و 13 هزار 500 تومان قیمت گذاشته است و می‌گوید که این زغال‌های سکه‌ای را از بندرانزلی می‌آورد.

او ادامه می‌دهد: ما مجوز شرکت توزیع زغال داریم و مجوز را از وزارت صنعت گرفته‌ایم. هم مجوز تولید و هم مجوز پخش داریم. از زغال هیزمی همه مدل به غیر از دو مدل که بلوط است، دارم. زغال کبابی بلوط خیلی‌ گران است و کیلویی شش تا هفت هزار تومان قیمت دارد. حرارت و دوام خوبی دارد، اما چون‌ گران است برای ما به‌صرفه نیست. زغال‌ها را وقتی به تهران می‌آوریم، الک کرده و بسته‌بندی می‌کنیم و به سوپرمارکت‌ها عرضه می‌کنیم. این فروشنده استان‌های کرمان، قزوین، ورامین، اصفهان، قم، سه استان شمالی و جهرم را مراکز تأمین‌کننده زغال شرکت خود اعلام می‌کند و درباره سخنان تولیدکنندگان زغال شمال که از کمبود چوب به دلیل فعالیت کارخانه‌‎های نئوپان گله‌مند بودند، این توضیح را ارائه می‌کند: «اگر پول باشد، هر چیزی بخواهید پیدا می‌شود. شاید درحال‌حاضر زغالی را که مدنظر شما باشد، پیدا نکنیم اما هفته بعد حتما پیدا می‌کنیم. البته چنین زغالی کمی‌ گران‌تر تمام می‌شود». او مدعی می‌شود که در هر ماه 50 تن زغال می‌فروشد.

‌زغال‌های بلوط صادر می‌شوند
براساس گفته‌های تولیدکنندگان زغال، واحدهای تولیدکننده فیبر و نئوپان رقبای اصلی زغال‌گیران هستند. برای اینکه رفتار اقتصادی چنین صنفی را توصیف کنیم، با محمدرضا آذرنوش عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد چالوس گفت‌وگو کردیم.

او می‌گوید: اقتصاد زغال گردش مناسبی دارد اما تشکیلات منسجمی در این صنف وجود ندارد. از آنجا که هیچ‌کس درباره زغال مطالعه نکرده است، من هم مطالعه‌ای درباره بازار زغال نداشته‌ام.

به گفته آذرنوش تمام زغال‌های جنگلی موجود در بازار قاچاق است. زغال فراورده‌ای جنگلی است که از قبل از انقلاب برای حملش نیاز به پروانه بهره‌برداری و حمل وجود داشته و هنوز هم دارد. ضمن آنکه درحال‌حاضر وجود کوره زغال در جنگل ممنوع است.

او ادامه می‌دهد: ضایعات کاتین و سرشاخه‌ها در کوره‌های خارج از محدوده جنگلی در قالب ضایعات کارخانه‌ها همراه با چوب‌آلات باغات، تبدیل به زغال می‌شوند.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد چالوس بر این باور است زغال‌هایی که از ایران صادر می‌شود، عمدتا مربوط به غرب کشور است اما درباره نحوه دریافت مجوز برای واردات زغال، اطلاعاتی در اختیار ندارد.

او با اشاره به رقیب‌بودن زغال، فیبر و نئوپان از نظر اقتصادی، تولید زغال را به دلیل ایجاد ارزش‌افزوده پایین‌تر فاقد صرفه اقتصادی معرفی می‌کند.

آذرنوش می‌گوید: چوب ایران چوب‌ گرانی است مگر اینکه بخواهیم از ضایعات چوب زغال تولید کنیم. باید یک مترمکعب چوب را بسوزانید که نزدیک به 800 کیلوگرم تا یک‌تن‌و 200 کیلوگرم وزن دارد. از این میزان چوب 250 تا 300 کیلوگرم زغال تولید می‌شود. چنین تولیدی عاقلانه نیست. اگر چوب خوبی باشد، هر مترمکعب آن بالای دو تا سه میلیون تومان قیمت دارد. چوب جنگلی که مرغوب هم نیست، هر کیلوگرم آن بین 550 تا 700 تومان ارزش دارد. از آنجا که تولید تخته خرده‌چوب یا نئوپان ارزش‌افزوده بیشتری تولید می‌کند، بنابراین تولید زغال فاقد صرفه اقتصادی در مقابل کالاهایی نظیر تخته خرده‌چوب، فیبر و نئوپان است.

او اضافه می‌کند: زغال‌گیرها راحت‌تر می‌توانند چوب‌آلات غیرمجاز را جمع‌آوری کنند. کارخانه‌های تولید فیبر و تخته خرده‌چوب به دولت تعهد دارند و اگر چوب قاچاق را در کارخانه آنها مشاهده کنند، جریمه‌های سنگین باید پرداخت کنند. ضمن آنکه اگر در غرب مازندران سرشاخه وجود داشته باشد و بخواهد به شرق مازندران منتقل شود، هزینه حمل بالایی دارد. بنابراین بهتر و اقتصادی‌تر است که چنین سرشاخه‌هایی در همان غرب مازندران تبدیل به زغال شود. اینها عواملی است که باعث رقابت بین چوب زغال و چوب برای صنایع می‌شود. کاش اصلا زغال تولید نشود زیرا زغال برای تفنن است و ضرورتی در تولید آن نیست.

به گفته این عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد چالوس در تجارت زغال، کوره‌دار سود نمی‌کند بلکه دلال و واسطه‌ای که اقدام به صادرات و واردات زغال می‌کند و بازار را در اختیار دارد، بیشترین سود را می‌برد و کوره‌دارها، صرفا یک زندگی معیشتی دارند.

او عنوان می‌کند: با توجه به اجرای طرح تنفس و ممنوعیت بهره‌برداری از جنگل‌های شمال، کارخانه‌های فیبر و نئوپان به سمت خرید چوب‌آلات باغی، محصولات جنگل‌کاری‌های صنوبر و تبریزی روی آورده‌اند. درختان بادافتاده جنگلی را هم چکش می‌زنند و از جنگل خارج می‌کنند. گزارش‌های غیرمستندی هم درباره خرید چوب قاچاق وجود دارد اما صاحبان کارخانه‌ها اقرار نمی‌کنند. به‌زودی این کارخانه‌ها دچار چالش مواد اولیه می‌شوند و رقابت بین زغالی‌ها و کارخانه‌های تولید تخته خرده‌چوب و فیبر بیشتر می‌شود.

‌تخریب 310 کوره در زاگرس
از میزان مصرف و تولید زغال آماری در دسترس نیست و شاید تعدد نهادهای متولی و نبود صنف به این وضعیت دامن زده است. براساس آمار سالنامه کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی میزان تولید زغال در سال‌های 94 و 95 به‌ترتیب 339 و 292 تن بوده است اما حیدر ابراهیمی‌فر معاون یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها، مراتع و‌ آبخیزداری کشور این آ‌مار را مربوط به کشفیات تخلفات و نه تولید زغال می‌داند.

او می‌گوید: ما اگر تخلفی در عرصه ببینیم با آن برخورد کرده و محصول را ضبط می‌کنیم. این آمار مربوط به آن محموله‌های ضبطی است. ابراهیمی‌فر عنوان می‌کند: از سال 85 تا هشت‌ماهه ابتدای سال 97 نزدیک به 10 هزار باب کوره زغال تخریب شده؛ در ارتباط با زغال چهار هزار تا پرونده به ثبت رسیده است. بیشترین آمار مربوط به کوره‌های زغال زاگرس است که 82 درصد پرونده‌ها را شامل می‌شود. در شمال و ارسباران هم 12 درصد و مجموعا شش درصد هم مربوط به سایر استان‌ها است.

او اضافه می‌کند: در هشت‌ماهه ابتدای امسال، 310 کوره زغال تخریب شده است. این آمار مربوط به منطقه زاگرس است. زیرا در زاگرس ممنوعیت کوره داریم اما کوره‌های شمال از وزارت صنعت، معدن و تجارت استان مجوز دریافت کرده‌اند.

به گفته او شناسایی زغال قاچاق از زغال غیرقاچاق کار بسیار دشواری است و اگر محموله‌ای بدون پروانه حمل در جاده کشف شود، ضبط خواهد شد.

او همچنین زغال‌گیری از درختان خشک بلوط براساس طرح‌ها را هم رد می‌کند و می‌گوید: از سال 2009 که بحث خشکیدگی مطرح شده است، براساس دستورالعمل‌های صادره برای رعایت مسائل بهداشتی درختان آلوده باید قطع و در محل کنده و سوزانده می‌شدند.

به گفته ابراهیمی‌فر در گذشته بیشتر مشکل زغال‌گیری غرب کشور مربوط به استان چهارمحال‌وبختیاری منطقه لردگان بوده که این مسئله فروکش کرده و درحال‌حاضر بیشتر در سمت بانه و مریوان با مشکل زغال‌گیری مواجه هستیم.