منظور از مهریه حال یا موجل چیست و کدام یک به نفع زن است؟

فرارو- به موجب ماده ۱۱۰۲ قانون مدنی همین که ازدواجی به طور صحیح واقع شد روابط زوجیت بین طرفین ایجاد می‌گردد و حقوق و تکالیف زوجین در مقابل یکدیگر برقرار می‌شود همان طور که می‌دانید ازدواج دارای آثار مالی و غیر مالی است مهریه و نفقه از آثار مالی ازدواج می‌باشد و حسن معاشرت (خوش خلقی و رفتار مناسب با همسر)، معاضدت (همکاری) و برقراری رابطه جنسی از آثار غیرمالی آن است.

به بیان دیگر زمانی که زن و مردی به عقد هم درآمدند، به حکم قانون موظف به انجام اموری در مقابل یکدیگر می‌شوند. به عنوان مثال، مرد بایستی مهریه زن را بپردازد، زن نیز باید از شوهر خود تمکین کند و در این صورت، حق دریافت نفقه را خواهد داشت. اما قانونگذار در قانون مدنی حکمی را پیش بینی کرده است که به موجب آن، زن می‌تواند تا زمانی که مهریه‌اش را نگرفته، از تمکین در مقابل شوهر خودداری کند که به این حکم استفاده از حق حبس در عقد نکاح گفته می‌شود. البته، استفاده از این حق منوط به شرایطی است، از جمله اینکه مهریه زن حال باشد.

تمکین در معنای عام یعنی اینکه خانم وظایف خود را نسبت به همسر انجام دهد و از او در حدود قانون و عرف اطاعت نماید و ریاست شوهر را در خانواده پذیرا باشد. منظور از تمکین در معنای خاص هم روابط زناشویی است و در واقع مفهوم تمکین خاص اطاعت از نیاز‌های غریزی مرد از طرف زن می‌باشد (تأمین نیاز‌های جنسی زوج) البته تمکین خاص امر مطلقی نیست و زن موظف به انجام این امر بر طبق زمان، مکان و عرف می‌باشد بنابراین مواردی هم وجود دارد که زن مجاز است تمکین نکند به عنوان مثال در شرایطی که شوهر مبتلا به یکی از بیماری‌های مقاربتی جنسی باشد زن می‌تواند از تمکین امتناع کند که در این موارد زن حق دریافت نفقه را دارد. لازم به ذکر است که این وظیفه فقط مخصوص زن نیست و مرد هم در حدود عرف و معمول باید با همسر خود رابطه جنسی برقرار کند.

از آن‌جایی که بلافاصله پس از ازدواج، زن مالک مهریه می‌شود بنابراین بعد از عقد ازدواج حق مطالبه آن را خواهد داشت و تا زمانی که شوهر مهریه را پرداخت نکرده او هم می‌تواند از انجام وظایف زناشویی‌اش خودداری کند. به این حق زن، «حق حبس» گفته می‌شود. هدف قانونگذار از قائل شدن حق حبس در ازدواج، حمایت از حق زن برای دریافت مهریه‌اش است که مبنای فقهی و شرعی دارد.

قانون گذار در ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی تنها از حق حبس زوجه سخن برده است و نسبت به مورد مقابل یعنی شوهر ساکت است؛ بنابراین حق حبس به هیچ عنوان برای زوج به رسمیت شناخته نشده است.

---

بیشتر بخوانید

• زن چگونه می‌تواند جلوی فرار مرد از پرداخت مهریه را بگیرد؟
• کدام مهریه بهتر است؛ سکه، وجه نقد یا ملک؟
• چطور می‌توان "طلاق توافقی" گرفت؟

  ---

الف. مهریه باید تعیین شده باشد: البته در این مورد اختلاف نظر وجود دارد و بعضی در صورت عدم تعیین مهر هم برای زوجه حق حبس قائل هستند، اما به نظر می‌رسد نظر کسانی که در این مورد قائل به عدم وجود حق حبس هستند صحیح‌تر باشد، چون وقتی که زوجه در هنگام انعقاد عقد نکاح مهری را برای خود تعیین نمی‌کند بیانگر آن است که وی آن را موجل (زمان دار) کرده و تعیین آن را به آینده موکول نموده است که این خود نشان از اسقاط حق حبس به صورت ضمنی است؛ بنابراین چنانچه قبل از درخواست تمکین زوج مهریه زوجه تعیین نگردد وی حق استناد به حق حبس را نخواهد داشت.

لازم به ذکر است که ازدواج دائم حتی بدون تعیین مهریه، هم قانونی و هم شرعی است و زوجیت واقع می‌شود. در حالی که در ازدواج موقت تعیین مهریه شرط صحت عقد محسوب می‌شود و الا عقد باطل است یعنی مهریه در ازدواج موقت جز ارکان اساسی آن به شمار می‌رود.

ب. مهریه باید حال باشد (یعنی مهریه بدون مهلت باشد، یعنی زمان و اجلی برای آن تعیین نشده باشد): مهریه حال مهریه‌ای است که برای پرداخت آن مهلتی تعیین نشده باشد و زن این حق را داشته باشد که پس از عقد هر زمان که اراده کند، آن را مطالبه کند. بنابراین، اگر حین عقد مهریه به نوعی تعیین شود که برای پرداخت آن از سوی مرد مهلتی تعیین شده باشد، به آن مهریه ” مهریه موجّل ” گفته می‌شود. علاوه بر این، بر طبق رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور، در صورتی که پرداخت مهریه منوط به استطاعت یا توانایی مالی مرد باشد، زن از حق حبس خود محروم خواهد شد. به این نوع مهریه اصطلاحا مهریه عند‌الاستطاعه نیز گفته می‌شود؛ بنابراین زن تنها در شرایطی می‌تواند با استناد به حق حبس خود از عدم تمکین سرباز زند که مهریه او مهریه عند المطالبه باشد.

لازم به ذکر است که اگر مهریه مدت دار باشد زمانی زوجه حق مطالبه آن را دارد که مدت سپری گردد و، چون از زمان عقد نکاح، زوج مجاز است که ایفای وظایف زناشویی را از زوجه طلب کند، زوجه نمی‌تواند از حق حبس خود استفاده کند؛ بنابراین این حالت یعنی مدت دار بودن مهریه حکایت از اسقاط ضمنی حق حبس از جانب زوجه دارد فلذا هر موقع که زوج مطالبه نمود باید از وی تمکین نماید و الا ناشزه محسوب می‌گردد. (در اصطلاح حقوقی به نافرمانی زوجین و عدم ایفای وظایف زناشویی از جانب آن‌ها گفته می‌شود در واقع اگر هر یک از زوجین به هر علت وظایف زناشویی خود را ایفا نکند نشوز کرده است.)،

اما در فرضی که زوج از زوجه طلب ایفای وظایف زناشویی را ننماید و زمان پرداخت مهریه فرا رسد زوجه خواهد توانست از حق حبس خود تا استیفای مهرش استفاده کند. در صورتی که مهر وعده دار نباشد، چون به موجب ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی به محض وقوع عقد نکاح، زوجه مالک مهر می‌شود، می‌تواند آن را مطالبه کند و تا زمانی که زوج آن را تادیه ننماید می‌تواند از حق حبس خود استفاده کند.

ج. زوجه قبل از گرفتن مهریه به ایفای وظایف زناشویی اقدام نکرده باشد: به موجب ماده ۱۰۸۶ قانون مدنی، چنانچه زوجه قبل از گرفتن مهریه به اختیار و اراده خود از زوج، تمکین خاص نماید، حق حبس وی ساقط گردیده و دیگر مجاز به امتناع از تمکین و سایر وظایف زناشویی نیست.

توجه به این نکته ضروری است که سقوط حق حبس دلیل بر سقوط حق مطالبه مهریه نیست. آنچه مسلم است این است که وجود قید به اختیار در این ماده این مفهوم را می‌رساند که اگر زوجه بر اثر اجبار یا اکراه و یا بیهوشی تمکین نماید حق حبس وی ساقط نشده و کماکان باقی است.

لازم به ذکر است که اگر شوهر اعلام کند که از پرداخت مهریه ناتوان است دادگاه به او مهلت می‌دهد تا بتواند مبلغ مهریه را به همسرش پرداخت کند و یا حکم می‌دهد که این مبلغ در اقساط مشخصی پرداخت گردد. به موجب رای وحدت رویه هیات عمومی دیوان عالی کشور که در حکم قانون و لازم الاجراست، اقساطی شدن مهریه باعث از بین رفتن حق حبس زن نمی‌شود و زن می‌تواند تا پرداخت آخرین قسط مهریه توسط همسرش، از برقراری ارتباط با او خودداری کند.

۱- به موجب ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی در صورت استفاده زوجه از حق حبس، وی استحقاق دریافت نفقه را از دست نمی‌دهد و بدیهی است که چنانچه زوج از این کار امتناع کند زوجه می‌تواند از ضمانت اجرا‌های حقوقی و کیفری آن از طریق دادگاه استفاده کند.

۲- زوجه را نمی‌توان ملزم به تمکین خاص از زوج نمود.

۲- درصورتی که مهریه قسط بندی شده باشد، زن تا پایان دریافت تمامی اقساط مهر می‌تواند از حق حبس استفاده کند.

در صورتی که مهر، مؤجل باشد؛ یعنى موعدى براى پرداخت آن بین زوجین قرار داده شده باشد، مانند آن‌که شرط شود که پس از ۲ سال مهر به زوجه داده شود، زن دارای حق حبس نمی‌باشد؛ بنابراین به نفع زن است که مهریه اش به صورت حال (بدون مهلت) تعیین شده باشد.