فرصت‌های از دست رفته حمل‌ونقل ریلی

سیدطه‏‏‌حسین مدنی در دنیای اقتصاد نوشت: حمل‌ونقل یکی از بخش‌های مهم اقتصاد است که به اذعان برخی کارشناسان، به همراه مسکن حدود ۸۰‌ درصد گردش مالی کشور‌ها را به خود اختصاص داده است. جدا از اهمیت کلی این بخش از اقتصاد، تمرکز بر شکل و نوع حمل‌ونقل از جمله ریلی یا جاده‌ای و توجه به مزایا و معایب آن‌ها هم بسیار مهم است.

کنار هم گذاشتن داده‌های شرکت راه آهن و سازمان راهداری مقایسه دقیقی از میزان مصرف سوخت در حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای به دست می‌دهد. طبق آمار شرکت راه آهن، یک قطار برای حمل بار معمول ۲‌ هزار تنی در هر کیلومتر حدود هفت لیتر گازوئیل نیاز دارد. آمار سازمان راهداری هم از این حکایت دارد که یک کامیون ۱۸ چرخ با بار معمول ۱۵ تنی در هر کیلومتر ۰.۵ لیتر گازوئیل می‌سوزاند.

برای درک بهتر میزان مصرف سوخت در حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای با در نظر گرفتن اعداد فوق، از شاخص تن کیلومتر استفاده می‌کنیم. طبق این شاخص مصرف سوخت لکوموتیو برای حمل یک تن بار در یک کیلومتر ریل ۳.۵ سی سی و این شاخص برای حمل یک تن بار در یک کیلومتر جاده توسط کامیون ۳۳.۳ سی سی است. این یعنی مصرف سوخت در حمل‌ونقل جاده‌ای حدودا ۱۰ برابر حمل‌ونقل ریلی است.

حال که اعداد ارقام مربوط به مصرف سوخت مزیت حمل‌ونقل ریلی را بر جاده‌ای نشان می‌دهد؛ بیایید به مقایسه میزان آلودگی در هر کدام از آن‌ها بپردازیم. قاعدتا زمانی که میزان مصرف سوخت کاهش یابد آلودگی نیز کمتر خواهد شد. اگر بخواهیم با عدد و رقم این مقایسه را محسوس کنیم می‌توان به میزان تولید دی اکسید کربن ناشی از سوختن گازوئیل اشاره کرد. با سوختن هر هزار لیتر گازوئیل حدود ۲.۶ کیلوگرم دی اکسیدکربن منتشر می‌شود. انتشار دی اکسیدکربن خود به خود بر سلامت و محیط‌زیست اثر مخربی دارد که این خسارت طبق آمار جهانی از نظر مالی ۱۹۰ دلار به ازای هر تن است.

این مقایسه‌ها به‌وضوح از برتری حمل‌ونقل ریلی بر جاده‌ای حکایت دارد. به بیان دیگر ما می‌توانیم با توسعه حمل‌ونقل ریلی، هم از میزان مصرف سوخت در کشور بکاهیم و هم هزینه‌های زیست محیطی آن را کاهش دهیم. اما با وجود این و به رغم درک این موضوع در برنامه‌های توسعه کشور، حمل‌ونقل ریلی آن طور که باید، در کشور گسترش نیافته است.

با وجود همه مزیت‌ها، فقط ۸‌ درصد بار کشور روی ریل جابه جا می‌شود. این مدعی را می‌توان با اهداف ترسیم شده در برنامه ششم توسعه اثبات کرد. طبق این برنامه قرار بود سهم حمل‌ونقل ریلی بار در کشور به ۳۰‌ درصد برسد، اما در پایان برنامه ششم مشخص شد که این سهم از ۸ درصد فراتر نرفته و بیش از ۹۰‌درصد بار کشور در جاده‌ها و توسط کامیون‌ها جابه‌جا می‌شود. اینکه چرا این هدف محقق نشده بحث مفصلی است که اینجا فرصت پرداختن به آن نیست، اما اینکه تحقق این هدف چقدر به نفع اقتصاد کشور بود را می‌توان برآورد کرد.

طبق آخرین آمار، در کشور سالانه ۵۵۰ میلیون تن بار جابه جا می‌شود که فقط ۴۵ میلیون تن آن سهم راه آهن است. با توجه به مصرف کمتر سوخت در حمل‌ونقل ریلی نسبت به جاده‌ای اگر هدف‌گذاری ۳۰ درصدی برنامه ششم توسعه محقق شده بود؛ میزان مصرف گازوئیل در کشور نزدیک به ۱.۸ میلیارد لیتر کاهش پیدا می‌کرد و حدود ۸۳‌ هزار میلیارد تومان درآمد نصیب کشور می‌شد و در کنار آن از هدر رفت مبلغ هنگفتی که صرف یارانه پنهان این بخش می‌شود جلوگیری یا نیاز کشور به واردات این میزان گازوئیل و ارزبری آن را رفع می‌کرد.

همچنین با توجه به اینکه گازوئیل یارانه‌ای بر اساس پیمایش تخصیص پیدا می‌کند؛ در حمل‌ونقل جاده‌ای بعضا با پدیده فاکتورسازی و بارنامه صوری برای دریافت سوخت یارانه‌ای و قاچاق آن مواجه هستیم، اما در حمل‌ونقل ریلی چنین معضلی موضوعیت ندارد.

در بحث آلودگی هوا هم تحقق سهم ۳۰ درصدی می‌توانست با کاهش ۴ میلیون و ۷۰۰‌ هزار تنی تولید دی اکسید کربن، حدود ۸۹۳ میلیون دلار از هزینه‌های زیست محیطی تحمیلی به کشور را کمتر کند.

جدا از این اعداد و ارقام که لزوم توسعه بیشتر حمل‌ونقل ریلی در کشور را گوشزد می‌کند؛ در حمل‌ونقل جاده‌ای ما با پدیده آلودگی سایشی ناشی از اصطکاک لاستیک و قطعات متحرک کامیون‌ها هم مواجه هستیم که به خسارات ناشی از آن کمتر پرداخته شده، اما قابل چشم پوشی نیست و تنها با جایگزین کردن حمل‌ونقل ریلی می‌توان آسیب‌های آن را کاهش داد.

با در نظر گرفتن همه این موارد، ما راهی جز کاهش تکیه بر حمل‌ونقل جاده‌ای و توسعه بیشتر حمل‌ونقل ریلی و افزایش بهره وری در این بخش نداریم. حمل‌ونقل ریلی علاوه بر مزیت‌های اقتصادی از جمله کاهش مصرف سوخت و ایجاد فرصت ارزآوری بیشتر برای کشور، به نوعی دوستدار محیط‌زیست یا حداقل بسیار کم خطرتر برای محیط‌زیست و بوم سازگان (اکوسیستم) است و ضمن کاهش آلودگی، در طرح‌های عمرانی هم دست اندازی کمتری به عرصه‌های طبیعی دارد.

همچنین، حمل‌ونقل ریلی مدیریت پذیرتر است به عنوان نمونه برای تغییر در نوع انرژی مصرفی از گازوئیل به برق امکان پذیرتر و از نظر اجرای ایمن سازی محیط‌های تردد قطار برای جانوران کم هزینه‌تر است.